Korte geschiedenis van de Byzantijnse beschaving

In het zuid-oosten van Europa verliep de overgang van de Romeinse tijd naar de middeleeuwen veel vloeiender dan in het westen. Dat was, omdat het Romeinse keizerschap hier nooit met geweld omver werd geworpen door barbaarse stammen uit het noorden, zoals in Italië, en keizer Constantijn de Grote zich in de vierde eeuw tot het christendom liet bekeren. Met dit laatste begon een grootscheepse, maar tactische, campagne begon om het overgebleven oostelijk Romeinse rijk te kerstenen, dat is, te bekeren tot het christendom. Hier was het dat de eerste grote middeleeuwse beschaving zich ontwikkelde, de Byzantijnse. Een schitterende en mysterieuze cultuur die heden ten dage vrij onbekend is, terwijl haar herinnering door de eeuwen heen veel kunstenaars en dichters wist te inspireren, tot en met de makers van de tweede serie Star Wars films.

Constantijn de Grote

In 305 werd Constantijn keizer van een turbulent Romeins rijk, dat zich van de Syrische en Irakese grens over de Zwarte Zee uitspreidde tot aan Schotland en vandaar over Spanje en de gehele Noord-Afrikaanse kust. Het was politiek uiterst instabiel, met telkens andere legerleiders die de troon opeisten - Constantijn kwam ook zelf uit een militair geslacht. De grote rol die militairen speelden in het Romeinse rijk was niet zo vreemd, aangezien er een zeer groot leger nodig was om de enorme grenzen van het rijk te bewaken tegen de steeds heviger wordende invallen van buitenaf. Vooral Germaanse stammen ten noorden van het West-Romeinse rijk waren berucht.

Verschillen tussen oost en west

De constante oorlogvoering aan de grenzen drukte zwaar op de economie van het rijk. Daarbij kwam de politieke en religieuze verdeeldheid die in het bijzonder in Rome heerste, maar ook de rest van het rijk in haar greep had. Dit gebrek aan eenheid, tezamen met de economische en militaire druk, scherpte het traditionele verschil weer aan dat altijd al had bestaan tussen het westen en het oosten van het Romeinse rijk. In het westen werd Latijn gesproken, de cultuur was voornamelijk agrarisch en er bestonden buiten Rome geen grote stedelijke centra. In het oosten, daarentegen, werd Grieks gesproken en de cultuur was hier door en door stedelijk vanwege de vele eeuwenoude voormalige stadsstaten die in Griekenland en het Midden-Oosten lagen. Het westen werd als het primitievere deel van het rijk beschouwd en was politiek instabieler, omdat de agrarisch georiënteerde stammen weinig boodschap hadden aan de Romeinse cultuur en overheersing. Tevens werden juist onder deze volkeren de meeste soldaten gerekruteerd, zodat het leger steeds onbetrouwbaarder werd.

Het ontstaan van Constantinopel en het latere Istanboel

Al deze ontwikkelingen brachten Constantijn tot de ingrijpende beslissing om de hoofdstad van het Romeinse rijk te verplaatsen naar het oosten. De keuze viel op de Griekse stad Byzantium, die in 330 werd omgedoopt tot Constantinopel. De plaatselijke bewoners noemden haar De Stad of, in hun eigen dialect, stan polin, waar het latere Istanboel van is afgeleid. Verder nam Constantijn de politiek zeer tactische beslissing om het christendom officieel te erkennen. Er was op dat moment geen enkel dominerend geloof in het rijk, alleen maar grotere en kleinere sekten. Het christendom leek de enige kandidaat om een echt grote godsdienst te kunnen worden die het rijk weer eenheid zou kunnen geven. Andere relatief grote godsdiensten waren het Mithraïsme, een zonnecultus die populair was onder militairen en zeer vrouwvijandig - Constantijn was hier zelf een aanhanger van - en het Neoplatonisme dat een meer filosofisch dan religieus karakter had en onbegrijpelijk was voor niet-intellectuelen.

Christendom

Het christendom met z’n relatief simpele doctrines van naastenliefde en gelijkheid voor elke individuele ziel, of je man of vrouw, rijk of arm, slim of dom bent, leek de meeste groeimogelijkheden in zich te bergen. Vlak voor zijn sterven liet Constantijn zich bekeren tot het christendom, waartoe op dat moment nog maar ongeveer één zevende van zijn onderdanen behoorde. Tegen het einde van de vierde eeuw echter was het de dominante godsdienst geworden in het Romeinse rijk en was de keizer voortaan de Heilige Keizer in zijn Gewijde Paleis, waarin hij plaatsnam als de plaatsvervanger van God op aarde. Hij bekleedde daarmee zowel de rol van paus als van keizer. Deze ontwikkeling zou nooit in het westen plaatsvinden. Paus en keizer zouden hier altijd twee gescheiden instituten blijven.

Ravenna

Eind vierde eeuw, in 395, blijkt het rijk te groot om nog centraal bestuurd te kunnen worden. Ravenna, een Noord-Italiaanse stad, wordt de hoofdstad van het West-Romeinse rijk, terwijl in de vijfde eeuw Rome tot tweemaal toe wordt geplunderd. Er komen Germaanse koningen op de West-Romeinse troon, maar de Oost-Romeinse keizer in Constantinopel blijft als enige het recht behouden om de titel van keizer te voeren en vormt met zijn rijk nog steeds een symbool van eenheid.

Begin van de Middeleeuwen

Pas keizer Justinianus (527-565) verovert weer het West-Romeinse rijk. Ravenna wordt provinciehoofdstad. Na zijn dood vallen oost en west opnieuw uit elkaar. Ditmaal definitief. Hier plaatsen historici dan ook vaak het begin van de middeleeuwen, hoewel anderen pleiten voor het jaar 395, toen Ravenna de hoofdstad werd van het West-Romeinse rijk.

In het oosten een kleiner wordend rijk

In de loop van de zevende eeuw wordt het Byzantijnse rijk door aanvallen vanuit het oosten sterk verkleind tot het huidige Griekenland en het westelijke deel van Turkije. Het is nu geen rijk meer met universele aanspraken, maar een Griekse staat. Bedreigd als het steeds wordt van buitenaf, keert het verkleinde rijk zich steeds meer naar binnen toe. De artistieke en religieuze projecten worden door de verminderde belastingopbrengsten bescheidener van omvang.

Het westen valt uiteen

Het West-Romeinse rijk valt inmiddels uiteen in een aantal Germaanse rijken. In Italië, vooral in het noorden, vestigen zich de Lombarden (‘langbaarden’, de huidige streek Lombardije in het uiterste noorden van Italië). In Gallië nemen de Franken het roer over (vandaar Frank-rijk) en op het Iberisch schiereiland (Spanje en Portugal) de Visigoten, die in de achtste eeuw grotendeels onder de voet zouden worden gelopen door uit hedendaags Marokko oprukkende islamitische legers.

Einde van het Byzantijnse Rijk

De Byzantijnse beschaving zou elf eeuwen blijven bestaan en pas in 1453 door de Turken vernietigd worden. Je kunt dus ook zeggen dat toen pas écht een einde kwam aan het Romeinse rijk, terwijl op dat moment in Noord-Italië alweer de Renaissance in volle gang was. De Renaissance zou voor de West-Europeanen juist de wedergeboorte betekenen van belangrijke Romeinse cultuurelementen. Tegenwoordig zijn de mooiste Byzantijnse kunstwerken te bewonderen in de Italiaanse stad Ravenna, in het Turkse Istanboel en verspreid over heel Griekenland.