Patriotten en Prinsgezinden, en later de Franse bezetting

Tijdens de achttiende eeuw bleek dat de gloriedagen van de Republiek voorbij waren. Belangrijke steden slonken, de werkloosheid groeide en internationaal werd de Republiek onbeduidend. Tegelijkertijd kreeg de Republiek steeds meer een centraal gezag; alle gewesten benoemden dezelfde stadhouder en men verklaarden het stadhouderschap bovendien als erfelijk. Door deze ontwikkeling stonden steeds meer kritische, mondige burgers op tegen dit centrale gezag. Ze waren met name tegenstander van het erfelijk maken van het stadhouderschap. Ze beschouwden dit als verregaand monarchistisch. En steeds meer kritische burgers wilden absoluut geen monarchie. In 1766 kwam een nieuwe stadhouder Willem V. Hij wist de toenemende tegenstellingen in de bevolking niet te temperen. Zo benoemde hij adviseurs die de bevolking niet zag zitten en nam hij omstreden beslissingen.
Steeds meer kwamen de partijen tegenover elkaar te staan. Deze partijen zijn te verdelen in de Orangisten of Prinsgezinden, op de hand van Willem V, en aan de andere kant de Patriotten, geïnspireerd door de Franse Verlichtingsidealen en de Amerikaanse Revolutie. Zij streden voor een democratischer systeem.

Pamflet

Eind september 1781 verscheen het anoniem pamflet Aan het volk van Nederland. Het was geschreven door Joan Derk van der Capellen tot den Pol, een lid van de Staten van Overijssel. Hij toonde zich een fel tegenstander van Willem V, die volgens hem verantwoordelijk was voor de kritieke staat waarin de Republiek zich bevond. Hij vond dat de stadhouder afgezet moest worden en de Republiek democratisch bestuurd.

Patriotten

De Patriotten richtten gewapende groepen op, de 'vrijkorpsen'. Ze hadden het doel om de macht over te nemen. In Utrecht lukte dit. Daar vond in 1786 de eerste democratische revolutie van Europa plaats, toen de Patriotten er een nieuw bestuur installeerden. In de jaren 1786 en 1787 was de verdeeldheid tussen het patriottische Holland, Overijssel en Groningen en het prinsgezinde Zeeland en Gelderland zo hoog opgelopen, dat er een burgeroorlog uitbrak. Friesland en Utrecht waren verdeeld. De hofstad Den Haag ging al in 1785 verloeren voor de prinsgezinden.

Pruisische leger

De vrouw van Willen V, Wilhelmina, was zus van de koning van Pruisen. Die kwam zijn zwager te hulp en tegen het Pruisische leger konden de patriotten niet op. Velen van hen vluchtten naar Frankrijk, waar in 1789 de Franse revolutie uitbrak.

Frankrijk verklaart Willem V de oorlog

Door de gebeurtenissen in Frankrijk verwachtten de patriotten te kunnen terugkeren naar Nederland, om daar alsnog een revolutie te beginnen. Ook werd een Bataafs legioen opgericht, samengesteld uit uitgeweken Nederlandse patriotten. Begin 1793 verklaarde de Franse revolutionaire regering koning Willem V de oorlog. Een jaar later viel Frankrijk Nederland binnen en in 1795 trokken de patriotten de Republiek binnen. Willem V vluchtte naar Engeland.

Geweldloos

Bij de Bataafse Revolutie vielen geen slachtoffers, er was nauwelijks sprake van geweld. Wel werd de naar de Republiek gevluchtte Franse adel (vanaf de Franse revolutie in 1789 gevlucht uit Frankrijk) opnieuw en vaak ruw opgepakt en naar Frankrijk gevoerd om daar te worden terechtgesteld.

Eerste Nederlandse grondwet

De patriotten legden hun idealen in wetten vast. In 1798 namen ze de eerste Nederlandse grondwet aan. Dit was overigens de tweede grondwet ter wereld, na die van de Verenigde Staten. De nieuwe machthebbers wilden ovendien een einde maken aan de verdeeldheid en voerden bovendien een nieuwe eenheidsstaat in: de Bataafse Republiek.

Satellietstaat van Frankrijk

De patriotten stonden voor hun hulp bij de Fransen in het krijt. Aan Frankrijk werd daarom onder meer 100.000.000 gulden beloofd. De Bataafse Republiek zou daardoor een satellietstaat van Frankrijk worden. In 1806 benoemde Napoleon Bonaparte zijn broer Lodewijk tot koning van Holland. Zijn paleis werd het Paleis op de Dam in Amsterdam.

Napoleon Bonaparte schoof zijn broer echter terzijde en lijfde het land in 1810 zelfs in bij zijn keizerrijk. De Franse tijd eindigde toen Napoleon in 1813 werd verslagen en afstand moest doen van de troon. Willem I, de oudste zoon van Willem V keerde eind 1813 terug naar Nederland, en werd in 1815 uitgeroepen tot koning der Nederlanden.