Vroeg Byzantijnse kunst

De mozaïekkunst werd al die eeuwen toegepast op vloeren in het Romeinse rijk, maar pogingen om mozaïeken aan muren te bevestigen waren steeds mislukt, omdat de steentjes te zwaar waren. Dit bleef zo totdat in de vierde eeuw, waarschijnlijk in de glasfabrieken van Alexandrië (Noord-Egypte), waar een lange traditie van glaswerken bestond, de glazen mozaïeksteen werd uitgevonden. Deze bood veel meer mogelijkheden dan haar stenen voorganger. Ze was lichter en goedkoper, kon in elke gewenste kleur gemaakt worden – zelfs goud en zilver -, kon makkelijk grof of fijn gesneden worden en leek door de transparante effecten een ruimte eerder groter dan kleiner te maken.

Een oud medium op nieuwe dragers

Wat nu nog ontbrak, was ervaring in het maken van wand- en koepelmozaïeken, zodat het in het begin leek of men tapijten rechtstreeks op de wand of het plafond had bevestigd. Gaandeweg leerde men echter de toepassing van het oude medium op de nieuwe dragers kennen. Met name het aanbrengen van mozaïeken op de koepel en de pendentieven (ook wel 'boldriehoeken': de stukken muur/plafond die zitten tussen een koepelvormig plafond en de rechte muren) luisterde heel nauw. Zo ontwikkelde men, wat wel is genoemd, het ‘omgekeerde perspectief'.

Omgekeerd perspectief

Bij normaal perspectief is de regel dat, simpel gezegd, dat wat verder af is, kleiner afgebeeld moet worden. De uitbeelding van afstand gaat dan soms ten koste van de duidelijkheid van het afgebeelde. Bij ‘omgekeerd perspectief’ geldt juist dat het effect van afstand teniet wordt gedaan door dat wat verder af zou moeten zijn te vergroten, zodat het even dichtbij lijkt als zich dichterbij bevindende dingen. Als men dus een menselijke figuur in een koepel afbeeldde, dan deed men niet of de koepel een plat oppervlak was, maar men hield rekening met de vervorming die de ronding van het plafond veroorzaakte. Het midden van de figuur, hoog in de koepel, werd dan wat breder getekend dan eigenlijk hoorde. Van beneden af gezien lijkt het alsof de figuur zich losmaakt van het plafond en een beetje zweeft. Dit effect werd versterkt door de figuren tegen een effen, liefst intens gekleurde, achtergrond aan te brengen. Favoriete kleuren voor de achtergrond waren goud en ultramarijnblauw.

Ravenna

Prachtige voorbeelden van deze manier van werken zijn in Ravenna te vinden. Deze Noord-Italiaanse stad (iets onder het huidige Venetië) was de hoofdstad van de op barbaarse stammen, met name Vandalen en Visigoten, door keizer Justinianus I (527-565) heroverde Italiaanse provincie. De gebouwen in de stad moesten de grandeur uitademen van een groots leiderschap in een groot rijk en zijn, ook vandaag nog, in hun volle glorie te bewonderen.

De Hagia Sophia in Constantinopel

Voor Constantinopel gold dit nog meer, waar veel verwoest was na de zogeheten Nikarellen, waarin tegen dit keizerschap was gerebelleerd. Justinianus werd nu de gelegenheid geboden om de grootste kerk uit de geschiedenis te bouwen, de Hagia Sophia, de kerk van de Heilige Wijsheid van God. De bouw stond onder leiding van de mechanikos (‘hij die geometrie toepast op concrete materie’) Anthemius van Tralles en Isidoros van Milete, wiskundigen zonder enige ervaring in de bouwkunst. De ontwerpers die onder hen stonden werden ‘architecten’ genoemd. De nadruk lag, zoals in alle Byzantijnse bouwkunst, op het interieur en op ruimte, ruimte voor de mensen, maar meer nog voor het gevoel van ruimte, de ruimte van het universum, Gods wijsheid en de plaats van de keizer en de Byzantijnse manier van leven daarin. Dat maakt dat het gebouw van buiten niet zo’n elegante indruk maakt, het ging tenslotte om de binnenkant. De Hagia Sophia werd in slechts drie jaar gebouwd - tussen 532 en 535 - en is tot op heden het gebouw met het grootste vloeroppervlak onder één enkel dak ter wereld.

Licht en beweging

De decoratie van de Hagia Sophia was eveneens in handen van Anthemius en we kennen haar alleen uit beschrijvingen, omdat er ten tijde van Byzantijnse cultuur veranderingen zijn aangebracht, maar vooral omdat de Hagia Sophia nu dienst doet als moskee. De beschrijvingen van Anthemius’ decoratieprogramma leren ons dat alles in het teken stond van licht en beweging, waarschijnlijk was er geen figuratieve decoratie, in tegenstelling tot de provincie, zoals in Ravenna. Voor de Byzantijnen betekende de combinatie van symmetrie en beweging leven. Door op de wanden lichtende kleuren met glasmozaïek aan te brengen, ontstond bij fakkellicht - Constantinopel was een vaak bewolkte stad - de suggestie van beweging. De bedoeling was dan om niet naar één enkel punt te staren, maar om de ogen te laten rondgaan om zich te laten doordringen van de harmonieuze variaties van licht, kleur en vorm in de ruimte. Eenheid door veelheid was het ideaal in de Byzantijnse filosofie.