Talleyrand, het voorbeeld van politiek opportunisme

Talleyrand, prins van Benevento (1754-1838) was het klassieke voorbeeld van de politieke overlever. Hij diende onder koning Lodewijk XVI, het regime tijdens de Franse Revolutie, het Directoire, Napoleon, de “restauratie” en onder de burger-koning Louis-Philippe. Hij zorgde er steeds voor dat hij in zijn functie als minister van Buitenlandse Zaken dan wel een andere invloedrijke post kon aanblijven. Wie was deze overlevingskunstenaar?

Jeugd

Charles-Maurice de Talleyrand werd geboren in 1754 als zoon van de graaf van Talleyrand-Perigord. De familie Talleyrand was van verarmde adel. Toen Charles 4 jaar oud was, viel hij van een commode waardoor zijn voet ontwricht raakte. Zijn handicap heeft de keuze voor zijn latere carrière bepaald. Hij kon namelijk niet in het leger zoals de meesten van zijn tijdgenoten. Via zijn oom kwam hij terecht op het seminarie in Parijs waar hij theologie studeerde. Hij was als jongen zeer leergierig en kwam daardoor in aanraking met de werken van de filosofen en de progressieve denkers van zijn tijd. Zijn politieke vorming en scepsis ten aanzien van zijn omgeving nam daardoor een aanvang. Doordat hij een liefdesrelatie onderhield met een vrouw, werd hij het seminarie uitgezet.

Desondanks werd hij later benoemd tot abt van Saint-Denis en ontving hij zijn graad aan de Sorbonne. Zijn oom die aartsbisschop was van Reims benoemde hem als assistent. Talleyrand was echter in zijn jonge jaren meer bezig met wereldlijke zaken dan met de geestelijkheid. Toch wilde hij bisschop worden en dat zou ook gebeuren.

Zijn functie bracht hem in contact met vele ministers en in de Vergadering van de geestelijkheid deed hij veel parlementaire ervaring op. In 1788 werd hij – kort voor de Franse revolutie - benoemd tot bisschop van Autun.

De Franse Revolutie

De eerste taak van Talleyrand na het uitbreken van de revolutie was de verkiezingen van de Staten-Generaal voor te bereiden. De Nationale Vergadering - waarin de Staten afzonderlijk waren vertegenwoordigd - was sinds 1614 niet meer bijeen geweest. Talleyrand nam deel namens de geestelijkheid en hij stelde namens hen allerlei eisen voor hervormingen ten aanzien van de status van de geestelijkheid en een representatieve Grondwet voor alle burgers met name op fiscaal gebied. Dit betekende de afschaffing van financiële privileges. Een enorme ommezwaai in denken hetgeen hij later nog veel zou doen. Talleyrand werd uiteindelijk de “bisschop van de revolutie”, hij was een van de meest revolutionaire afgevaardigden in de Nationale Vergadering. Talleyrand werd door zijn revolutionaire houding geëxcommuniceerd door de paus en trad af als bisschop van Autun. Hij stond echter bekend als een slimme onderhandelaar en de Franse (revolutionaire) regering maakte gebruik van zijn capaciteiten om Engeland neutraal te houden. Omdat Frankrijk de Nederlanden binnenviel kon Engeland niet neutraal blijven. Talleyrand week veiligheidshalve uit naar de Verenigde Staten en bleef daar twee jaar.

Na de Franse Revolutie (het Directoire)

Twee jaar na de val van Robbespiere keerde Talleyrand in 1796 weer terug naar Frankrijk. Hij leerde de leider van het directoire Paul Barras kennen en ging opnieuw de politiek in en werd minister van Buitenlandse Zaken. Hij sloot het verdrag van Campo Formio in 1797 waarbij Napoleon de Oostenrijkers overwon. Talleyrand kreeg hiervoor vele steekpenningen. Samen met Napoleon bracht hij het Directoire ertoe een expeditie naar Egypte te ondernemen. Talleyrand moest aftreden als minister na een steekpenningenaffaire met Amerikaanse gezanten maar had een enorm fortuin vergaard in de korte periode van zijn ministerschap.

Consulaat en het keizerrijk

Napoleon pleegde op in november 1799 een staatsgreep na zijn terugkeer uit Egypte (de 18e Brumaire). Samen met Sieyes en Ducos greep Napoleon de macht en vormden een consulaat. In naam was Sieyes de belangrijkste maar Napoleon die minzaam had gezegd “slechts uw arm te zijn” nam Sieyes in de wurggreep en hij greep de macht. Hij werd daarbij gesteund door Talleyrand die altijd op winnende paarden wist te wedden. Talleeyrand werd opnieuw minister van Buitenlandse Zaken. Hij onderhandelde met Engeland en Oostenrijk en wist een aantal verdragen – en vrede - te sluiten. Talleyrand hielp Napoleon met het bestendigen van de Franse macht in Italië, Duitsland en Zwitserland en werd daar zeker niet slechter van.

Vanuit zijn geestelijke achtergrond wist hij te bewerkstelligen dat Napoleon een overeenkomst (concordaat) sloot met paus Pius VII waarna godsdienstvrijheid voor de katholieken werd toegestaan (1801). In die periode huwde hij ook zijn minnares, Catherine Grand.

Talleyrand wist echter niet te voorkomen dat opnieuw de oorlog met Engeland uitbrak maar Napoleon bleef hem steunen en hield hem aan als minister van Buitenlandse Zaken. Hij moest Napoleon beloven nooit meer steun te verlenen aan de Bourbons. Strategisch als Talleyrand dacht, viel het hem niet moeilijk om dit te beloven. Om Napoleon zijn trouw te bewijzen, werd de hertog van Enghien, een prins van Bourbon, door Talleyrand ervan beschuldigd een moordaanslag op Napoleon te beramen. De hertog werd ontvoerd en naar Parijs overgebracht waar hij werd berecht en terecht werd gesteld. Er was geen enkel bewijs voor een moordcomplot maar Napoleon wilde hiermee duidelijk maken dat van een terugkeer van de Bourbons geen sprake was en dat hij meedogenloos zou optreden wanneer men hem probeerde af te zetten. Talleyrand zorgde ervoor dat zijn betrokkenheid bij deze misdaad nooit bekend zou worden, hij liet de betreffende documenten vernietigen.

Napoleon werd op 2 december 1804 door paus Pius VII tot keizer gekroond (feitelijk zette hij zich zelf en zijn vrouw Josephine de Beauharnais de kroon op zijn hoofd, de paus had geen inbreng) en Talleyrand werd wegens zijn bewezen steun benoemd tot opperkamerheer met een daaraan verbonden riant salaris.

Doordat de adviezen van Talleyrand aan Napoleon niet altijd gunstig uitpakten, verloor hij zijn invloed op Napoleon. Ook was Talleyrand de mening toegedaan dat Napoleons onverzadigbare veroveringsdrang uiteindelijk tot de ondergang zou leiden. Met tegenzin aanvaardde Napoleon in 1807 het ontslag van Talleyrand als minister van Buitenlandse Zaken.
Hij bleef wel verbonden als adviseur van Napoleon en in die rol vergezelde hij Napoleon naar een congres in Erfurt in 1807. Talleyrand spande samen met de minister van Politie, Joseph Fouche, tegen Napoleon en voerde geheime besprekingen met tsaar Alexander I van Rusland. Talleyrand zou Alexander hebben geadviseerd zich te verzetten tegen Napoleon en zei dat “Het Franse volk beschaafd is, maar dat zijn heerser dat niet was”. Hij legde in het geheim contacten met Rusland en Oostenrijk hetgeen gelijk stond met hoogverraad. Maar Talleyrand was altijd bezig met afstand te nemen van de verliezer en in het gevlei te komen bij de opvolger.

Omdat keizerin Josephine geen kinderen kon krijgen, scheidde Napoleon van haar en ging op zoek naar een nieuwe echtgenote met wie hij een keizerlijke dynastie kon stichten. Bij de totstandkoming van het huwelijk met de Oostenrijkse keizersdochter, Marie Louise, was Talleyrand ook intensief betrokken. Hij had de stille hoop dat dit huwelijk Napoleon milder zou stemmen en dat de veroveringsdrang van de “Corsicaan” zou stoppen. Dit gebeurde echter niet en Napoleon trok zelfs in 1812 naar Rusland om tsaar Alexander te verslaan. Deze tocht verliep rampzalig voor de Fransen en van de Grande Armee met 675.000 man was bij terugkeer slechts een fractie over. Toch klopten de Franse kranten dat “de gezondheid van zijne majesteit beter was dan ooit”. Echter, de macht van Napoleon was duidelijk tanende en overal moesten opstanden worden onderdrukt. Napoleon vroeg Talleyrand weer terug te keren als minister van Buitenlandse Zaken om te onderhandelen met de bondgenoten. Talleyrand weigerde omdat hij al weer bezig was met de terugkeer van de Bourbons.

Toen Napoleon in maart 1814 tot troonsafstand werd gedwongen wist Talleyrand – weer – te bewerkstelligen dat hij in de regering plaats kon nemen en werd weer minister, maar dan onder koning Lodewijk XVIII, de broer van de in 1793 onthoofde Lodewijk XVI.

Na Napoleon

Talleyrand vertegenwoordigde Frankrijk bij het Congres van Wenen (1814-1815). Hij wist met zijn diplomatieke vaardigheden te bewerkstelligen dat Frankrijk de grenzen van 1792 terugkreeg. Ook wist hij een wig te drijven tussen de geallieerden door afzonderlijke overeenkomsten met de overwinnaars te sluiten.

Doordat de Pruisen het grootste gedeelte van de linkeroever van de Rijn overgedragen kreeg, werd de voedingsbodem geschapen voor de latere conflicten (Frans-Duitse oorlog in 1870 en de Eerste en Tweede Wereldoorlog).

Tijdens de tijdelijke terugkeer van Napoleon tijdens de 100-dagenregering bleef hij in Wenen en bleef minister onder Lodewijk XVIII. Hij werd later door ultraroyalisten afgezet die zeer gekant waren tegen de voormalige revolutionaire minister. Talleyrand ging officieel met pensioen en zich bezig houden met het schrijven van zijn memoires. Hij zou echter nog een belangrijke rol spelen door zich aan te sluiten bij de liberalen die de laatste Bourbonkoning Karel X, de broer van de koningen Lodewijk XVI en Lodewijk XVIII, wilde afzetten. Hij zocht contact met Louis-Philippe en hielp hem aan het koningschap in 1830. Als beloning kreeg hij ambassadeurschap in Londen tot 1834.

Talleyrand was ook nog betrokken bij de Belgische opstand en zijn verdelingsplan leidde tot het nieuwe koninkrijk België. De kroon op zijn carrière was de alliantie tussen de oude vijanden Frankrijk en Groot Brittannië in 1834. Hij overleed in 1838 op 84-jarige leeftijd en verzoende zich op zijn sterfbed met de kerk.