Het Nederlandse Rode Kruis tijdens de Tweede Wereldoorlog

Tijdens de Tweede Wereldoorlog stuurde het Nederlandse Rode Kruis duizenden voedselpakketten naar Nederlandse gevangenen, verleende medische hulp aan het oostfront en verzamelde inlichtingen over gevangenen en militairen in het buitenland. Op initiatief van Henry Dunant werd in 1863 in Zwitserland het Internationale Comité van het Rode Kruis opgericht met afdelingen in zestien landen In 1867 kwam er een afdeling in Nederland. In de jaren tot het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog was het Nederlandse Rode Kruis zowel in eigen land als in het buitenland actief. Zo verleende de organisatie hulp bij oorlogen in Nederlands-Indiё, in Afrika tijdens de Boerenoorlogen en op de Balkan. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft het Rode Kruis vooral hulp geboden na bombardementen, bij evacuaties, voedselpakketten gestuurd naar gevangenen en inlichtingen verzameld over Nederlanders in het buitenland.

Een nieuwe voorzitter

Toen de oorlog begon, benoemde Seys Inquart de NSB’er Engelbrecht tot voorzitter van het algemeen bestuur. Hij nam de plaats in van prinses Juliana. Het bestuur was daar niet blij mee, maar kon er niets aan doen. De Duitsers plaatsten de Nederlandse organisatie onder toezicht van de Beauftragter in den Niederlande van het Duitse Rode Kruis. Tijdens de oorlog volgde het bestuur de instructies van deze man stipt op, omdat men de hulpverlening aan gevangenen en militairen niet in gevaar wilde brengen.

De eerste activiteiten van het Rode Kruis tijdens de oorlog waren het opvangen van burgers, die tijdens het bombardement van Rotterdam alles verloren hadden, en het informeren van familieleden van gewonden en gesneuvelden tijdens de meidagen van 1940. Naarmate de oorlog langer duurde, raakte het Rode Kruis meer betrokken bij het lot van Nederlandse gevangenen. Al in 1940 stelde de organisatie pogingen in het werk om gevangenen van voedselpakketten te voorzien. De Duitsers gaven daar geen toestemming voor, met uitzondering van oudejaarsdag 1940 en tijdens de kerstdagen van 1942. Toen mochten vrijwilligers pakketten uitdelen in het Oranjehotel in Scheveningen. Pas in de loop van 1943 stond de bezetter een geregelde verzending van voedselpakketten toe.

De Ambulance

Dat betekende niet dat het Rode Kruis tijdens de eerste oorlogsjaren niets te doen had. In de loop van 1941 vroeg generaal Seyffardt of de organisatie bereid was een medische eenheid of Ambulance naar het oostfront te sturen om de nood te lenigen van militairen en burgers die het slachtoffer waren geworden van oorlogshandelingen Het bestuur voelde daar niets voor, omdat het de neutraliteit in gevaar bracht. Seys-Inquart schreef daarop een boze brief, waarin hij de medewerking van het Nederlandse Rode Kruis eiste. Het bestuur ging overstag en begon met de voorbereidingen. De 240 vrijwilligers kregen een intensieve training en in mei 1942 vertrok de Ambulance naar het oostfront. De Rode Kruismedewerkers richtten een mobiel veldhospitaal in in de buurt van Kiev. In de loop van 1942 vertrokken nog eens 30 gediplomeerde verpleegkundigen naar het front. Tot aan de bevrijding zouden Rode Kruismedewerkers medische bijstand verlenen in gebieden waar gevochten werd.

Voedselpakketten versturen

Veel bekender werd het Rode Kruis door het verzenden van voedselpakketten naar gevangenen. Ook de Rode Kruisafdeling in Londen, het London Committee, stuurde pakketten. Omdat de Duitsers deze afdeling niet erkenden, konden de medewerkers zelf niets sturen. Daarom schakelden zij organisaties in andere landen in en zo ontvingen Nederlandse gevangenen pakketten via Amerikaanse, Engelse en Argentijnse organisaties.

Het Rode kruis probeerde de gevangenen één keer per maand een pakket te sturen. Van de familie vroeg de organisatie f 6,50 per pakket als bijdrage in de kosten. Konden zij dit niet opbrengen dan betaalde het Rode Kruis. Veel fabrikanten hielpen met het vullen van de dozen. In 1944 kon er nog maar vier keer een pakket gestuurd worden, het laatste in augustus. De Spoorwegstaking in het najaar van 1944 maakte verzending onmogelijk.

Het Informatiebureau van het Rode Kruis

Een belangrijke taak van het Rode Kruis in oorlogstijd was het doorgeven van berichten over gewonden, gesneuvelden en krijgsgevangenen. Daartoe was in 1909 het Informatiebureau opgericht. Zowel in als na de oorlog heeft deze tak van de organisatie veel werk verricht. Het Informatiebureau informeerde nabestaanden over het overlijden van gevangenen en militairen en zorgde ervoor dat zij een overlijdensakte kregen.

Na de bevrijding breidde het werk zich uit met de opsporing van vermiste Nederlanders in het buitenland. Nauwkeurigheid was daarbij zeer belangrijk. Medewerkers controleerden alle gegevens die binnenkwamen om te voorkomen dat zij onjuiste informatie zouden verstrekken. Zij werkten ook samen met zogenoemde ‘verbindingsofficieren’. Die reisden met met repatriёringsteams naar het buitenland om vermiste Nederlanders op te sporen. Troffen zij gewonden aan in een ziekenhuis, dan probeerden zij te achterhalen of daar iets bekend was over andere Nederlanders. Het Nederlandse Rode Kruis zorgde vervolgens voor het vervoer van zieken en gewonden naar Nederland.

Joodse oorlogsslachtoffers

Het kon lang duren voor bij nabestaanden iets bekend was over het lot van vermisten, vooral als er in kampen of gevangenissen, waar zij tijdens de oorlog hadden gezeten, geen administratie voorhanden was. Een groot probleem vormden de Joodse oorlogsslachtoffers die in concentratiekampen ondergebracht waren. Van hen was nauwelijks een administratie bijgehouden. Velen waren na aankomst in een vernietigingskamp direct vergast. De medewerkers van het Informatiebureau probeerden wat deze mensen betreft conclusies te trekken uit indirect materiaal. Zij vroegen overlevenden bijvoorbeeld of zij zich bepaalde personen konden herinneren en wisten wat hen was overkomen. Ook bekeken zij deportatielijsten van kamp Westerbork en probeerden gegevens te achterhalen over het lot van de gedeporteerden naar Sobibor.

Het Informatiebureau verzamelde gegevens over levenden en doden. Wanneer duidelijk was dat iemand niet meer in leven was, probeerden medewerkers achterhalen waar hij was begraven: op een kerkhof, in een massagraf of langs de kant van de weg.
Vanaf de bevrijding tot 1953 heeft het bureau enorm veel werk verricht. Medewerkers behandelden in totaal 561.000 vragen over het lot van vermisten en gaven 162.600 keer inlichtingen door aan familie. Het is de medewerkers niet gelukt om van elke vermiste Nederlander gegevens te achterhalen.

Kritiek

Op het functioneren van het Nederlandse Rode Kruis tijdens de Tweede Wereldoorlog is veel kritiek gekomen. Zo schrapte de organisatie Joodse bloeddonoren uit de bloedtransfusiedienst en ontsloeg Joodse vrijwilligers. De organisatie deed te weinig om pakketten te sturen naar gevangenen en zette zich aan het einde van de oorlog niet in voor de opvang van Joodse slachtoffers. Het Rode Kruis was bang om stelling te nemen tegen de opvattingen van de nazi’s omdat de hulpverlening in gevaar kon komen. Het Rode Kruis was op de hoogte van vergassingen in concentratiekampen, maar deed daar niets mee. Het zou beter zijn geweest als het Rode Kruis geprotesteerd had tegen de behandeling van gevangenen in gevangenissen en concentratiekampen in plaats van steeds voor de eigen neutraliteit te kiezen.