De gouden eeuw van Athene: democratie, Pericles, acropolis

De 5e eeuw v.Chr. was de eeuw van Athene. Athene was de belangrijkste plaats van Griekenland tijdens de klassieke oudheid. Athene had dan ook prachtige tempels en bouwwerken die qua schoonheid niet geëvenaard konden worden. Pericles, de geniale strateeg, nam jarenlang succesvol de leiding over Athene. Maar het was niet allemaal positief. Ook in deze eeuw werd Athene geteisterd door oorlogen. Hoe ontstonden de Perzische oorlogen? Wat was het gevolg hiervan? Wat is het verband tussen deze oorlogen en de heropbouw van de Acropolis?

Wat vooraf ging: Griekenland, een verzameling van poleis

Tijdens de donkere eeuwen in 1200 v.Chr. stortte de Myceense paleiscultuur in wat leidde tot ontvolking en grootschalige migratie. Ook werden de handelsnetwerken ontbonden en was er sprake van culturele achteruitgang. Pas rond de 8ste eeuw kwamen er weer stadstaten op die door aristocraten, de belangrijkste en rijkste families van de stad, werden geregeerd. Elke stadstaat of polis paste zijn eigen wetten en regels toe. Zo was dat eveneens het geval met Athene. Maar al te vaak zullen stadstaten rivaliseren ten opzichte van elkaar maar soms zullen ze ook bondgenoten worden wanneer er een groter gevaar dreigt van buitenaf.

De Perzische oorlogen: aanleiding

En dit gevaar was wel degelijk aanwezig. Van 800 v.Chr. tot 500 v.Chr. waren er veel verschuivingen in Europa wat volkeren en hun gebied betreft. Zo breidden de Perzen steeds hun rijk verder uit onder leiding van Darius I. Ze werden beschouwd als onsterfelijke tegenstanders. Toch kwamen de Griekse kolonies in Klein-Azië in opstand omdat ze vreesden dat hun handelsposten in gevaar zouden komen. Bovendien wilden ze niet graag hoge belastingen betalen aan Darius I. Athene werd hun bondgenoot bij deze opstand. Al gauw werd de opstand neergeslagen en voer Perzië richting Athene om wraak te nemen.

Het verloop van de Perzische oorlogen

De eerste Perzische oorlog

Darius I had de leiding over de vloot maar onderschatte de Atheners. Nadat ze verslagen waren in 494 v.Chr. hadden de Atheners hulp gevraagd aan de andere Griekse stadstaten. Nog voor de stadstaten zich echter konden mobiliseren waren de Perzen reeds met hun vloot gespot nabij Marathon. Marathon lag op een loopafstand van Athene. Voor Athene had Miltiades de leiding. In de strijd verloren de Perzen 6000 tot 7000 mannen terwijl dit voor Athene er ‘maar’ 192 waren. Na de verrassende overwinning te hebben behaald, stuurde men een ijlbode uit om het goede nieuws te melden. Deze liep de afstand in één stuk waardoor hij bij aankomst het nieuws meldde en van uitputting dood neerviel. Dat laatste is wellicht een legende maar was toch een reden om de naam marathon te geven aan een langdurige loopwedstrijd. Na de overwinning in Marathon moesten de mannen onmiddellijk oprukken naar Athene om een tweede landingspoging van de Perzen te beletten. Nadat ook deze landingspoging was mislukt trok Darius zich terug. Dit betekende het einde van de eerste Perzische oorlog.

Hoe was het mogelijk dat de Grieken wonnen?

Er zijn een aantal redenen die de overwinning van de Grieken verklaren. Ondanks het feit dat de Perzen 20.000 soldaten hadden en de Grieken er maar 10.000, waren ze toch veel beter beschermd en bewapend. De smalle schilden van linnen of riet die de Perzen hadden, zorgden voor onvoldoende bescherming tegen de zware speren van de Griekse soldaten. Het ronde schild van de Griekse soldaat daarentegen zorgde voor voldoende bescherming tegen de pijlen van de Perzen.

Ook de tactiek speelde een belangrijke rol. Miltiades had reeds een paar confrontaties met de Perzen achter de rug. Hij kende dus hun kracht en favoriete tactiek. Daarop baseerde hij zijn eigen tactiek. De rennende falanx deed zijn werk en overviel de Perzische boogschutters die niet getraind waren op man tot man gevechten. Niet enkel verloren de Perzen hierdoor veel manschappen maar ook nog eens schepen. De falanx bleef namelijk rennen richting het strand. Daar vochten ze hun strijd verder uit en vernietigden een aantal Perzische schepen.

De tweede Perzische oorlog
Tien jaar na de eerste Perzische oorlog viel Xerxes I, de zoon van Darius, opnieuw Hellas aan. Hij verzamelde een immens leger en trok hiermee de Dardanellen over. In de nauwe pas van de Thermopylae deed een klein Spartaans leger een verwoede poging om Xerxes tot stilstand te brengen. Het Perzische leger brak echter door en stapte verder richting Athene. Deze stad werd geëvacueerd en het Griekse leger trok zich terug naar de goed verdedigbare plaats Isthmus van Corinthe. De Griekse vloot lag op het strand van Salamis. Toen de Perzische vloot de Saronische Golf binnenvoer, wilde de Spartaanse admiraal zich terugtrekken naar Isthmus. De Atheense bevelhebber, Themistocles, overreedde hem echter omdat hij de Atheense vluchtelingen niet in de steek wilde laten. De volgende ochtend lokte Themistocles de grote Perzische vloot richting de zee-engte tussen Salamis en de Atheense kust. Vervolgens versloeg hij de Perzen vernietigend.

De derde Perzische oorlog

In 479 v.C. werd de genadeslag toegebracht aan de Perzen in Plataea. De Spartanen leidden het Griekse leger over de bergen naar Plataea waar ze aan de voet het Perzische leger aantroffen onder leiding van generaal Mardonius. Xerxes was boos naar het Perzische rijk teruggekeerd en had de leiding aan hem overgedragen. De Perzen werden vernietigd in Plataea en de Grieken behaalden een enorme oorlogsbuit.

Het gevolg van de Perzische oorlogen

Omwille van de vrees voor een nieuwe aanval van de Perzen had men bonden opgericht. Dit waren de eerste militaire genootschappen die elkaar financiële of militaire steun beloofden in moeilijke tijden. De Delisch-Attische Zeebond werd opgericht door Athene maar maakte al gauw misbruik van zijn machtspositie. Men gebruikte het geld, dat oorspronkelijk in een schatkist zat in Delos, om de stad Athene te verfraaien. De bondgenoten van Athene vroegen hulp aan de Peloponnesische Bond die was opgericht door Sparta. De conflicten die tussen de twee bonden ontstonden duurden een lange tijd en gaan de geschiedenis in als de Peloponnesische oorlogen.

Superioriteit verandert in misbruik

Omwille van de vredesverdragen met Sparta en Perzië halverwege de 5e eeuw v.Chr. kreeg Athene de leiderspositie over de verschillende poleis. Ze hadden uiteindelijk een grote bijdrage geleverd bij het overmeesteren van de Perzen en hadden hun slagen gewonnen terwijl dat niet steeds kon worden gezegd van de Spartanen. Dit superioriteitsgevoel deed Athene echter geen goed. Athene begon misbruik te maken van zijn recht om zijn bondgenoten te overheersen. Zo gebruikten ze het geld van de Delisch-Attische Zeebond om Athene te verfraaien.

De schatkist die oorspronkelijk op een eiland in Delos stond, werd in 454 v.Chr. naar Athene gebracht. Zo eigende Athene zich de lidgelden van de bondgenoten toe en beschikte het over een grote som geld. Pericles overreedde de volksvergadering om het geld te gebruiken bij de heropbouw van de Acropolis. Die Acropolis lag er reeds dertig jaar verwoest bij en paste niet meer bij de grandeur die Athene nu had. Hij wilde dan ook de kans grijpen om van de verwoeste Acropolis iets te maken dat men nog nooit in geheel Griekenland had gezien. Iets dat hun overmacht in alles zou uitstralen.

De Acropolis: de bouw van het Parthenon

Zuilenrij

In 447 v.Chr. begon men met de bouw van de tempel die de beroemdste van de wereld zou worden. Het Parthenon werd gewijd aan Athena Parthenos, de maagd. De tempel werd van buiten naar binnen gebouwd. De buitenste zuilenrij bestaat uit 46 Dorische zuilen met een hoogte van 10,4 meter en een diameter van 1,9 meter. De zuilen waren niet helemaal recht. Zo waren ze 2 cm dikker ter hoogte van een derde van de zuil. Dit was om de visuele indruk te geven dat ze wel recht waren. Aan de verfijningen van de zuil werd heel wat tijd besteed.

Beeldhouwwerken

De buitenkant van het Parthenon was versierd met beeldhouwwerken. Terwijl de zuilen hun natuurlijk witte kleur behielden, werden de sculpturen die zich op het fries en het fronton bevonden, geverfd. Men gebruikte afwisselend blauw, geel, roodbruin en wit. Nu kan men deze verf niet meer zien.

Omdat er zoveel sculpturen nodig waren om het fries en fronton te versieren ging men met een team van beeldhouwers aan de slag. Omdat dit dus niet door één beeldhouwer werd uitgevoerd, varieert de kwaliteit dan ook wel.

Elke zijde kreeg een ander thema. Terwijl men aan de voorkant, het oostelijke deel, een mythologische strijd tussen de goden en de titanen kan waarnemen, zie je op het westelijk deel de strijd tussen de Grieken en de Amazonen. Op de noordkant staan dan weer taferelen uit de Trojaanse oorlog en de zuidkant geeft de slag weer tussen mensen en centauren.

Cella

Binnen de zuilenrij werden de muren van de cella gebouwd. Deze bestaan vooral uit fijn bewerkte blokken natuursteen. Ze zijn zo gelegd dat afwisselend de lange en korte zijden zichtbaar zijn. De blokken werden bijeengehouden met metalen beugels. Grieken maakten nog geen gebruik van mortel. De cella bestond uit twee ruimten. In het hoofdvertrek stond het standbeeld van Athena, de beschermster van Athene. Een kleiner vertrek aan de westkant diende als schatkamer voor de kostbaarheden uit Delos.

Het grote beeld van Athena

Het interieur van de tempel bestond uit een breed middenpad. Het grote beeld van Athena stond aan de westkant van dat middenpad. Het was 12 meter hoog en gemaakt van hout. Daarna werd het bekleed met ivoor en goud. Athena droeg een helm met drie helmkammen. Onder haar linkerarm rustte een gedecoreerd schild met een slang ernaast. In haar rechterhand hield ze een 3 meter hoge gevleugelde Nike. Haar gezicht, hals, armen en voeten waren bedekt met een laagje ivoor. Haar kleding kreeg een laagje goud. Alles samen gebruikten ze zo’n 100 kilo goud. Voor het beeld zou een ondiep vijvertje gelegen hebben dat licht uit de deuropening naar het beeld moest reflecteren.

Voltooiing

In 437 v.Chr. was het interieur van de tempel af. De tempel werd in datzelfde jaar gewijd en de meeste werklieden moesten zich nu focussen op de Propyleeën. Elk bouwwerk dat zich op de Acropolis bevond kreeg heel wat aandacht om zo de tempel nog meer te ondersteunen in haar schoonheid. Pericles had zijn doel bereikt. De Acropolis oversteeg inderdaad alle andere Griekse bouwwerken. Maar ten koste van wat?

Pericles, een geniale strateeg

De Atheense binnen- en buitenlandse politiek werd sterk beïnvloed door Pericles. Pericles was een goed veldheer en een hervormer. Zo was hij het die ervoor zorgde dat iedereen die deelnam aan het politieke leven een vergoeding kreeg. Op die manier konden ook arme burgers deelnemen aan de politiek en versterkte hij het democratisch principe. Het geld voor deze vergoedingen werd gehaald uit de zilverwinning in het Lariumgebergte en door de bijdragen van de bondgenoten.

Pericles die vanaf 460 v.Chr. regelmatig als strateeg werd verkozen, hield zich niet enkel bezig met het Atheense beleid. Hij probeerde ook de vrede te bewaren onder de bondgenoten en andere militair sterke poleis zoals Sparta. Hij was het dan ook die in 446 v.Chr. de Dertigjarige Vrede sloot met Sparta waarin beide steden erkend werden als machtsblokken in Hellas. De aanhang van Sparta groepeerde zich in de Peloponnesische Bond en die van Athene in de Delische-Attische Zeebond.

Einde van Pericles

De Dertigjarige Vrede bleef echter niet duren. Corinthe speelde hierbij een belangrijke rol. Corinthe was namelijk de grootste handelsconcurrent van Athene. Er heerste constant rivaliteit tussen deze twee steden. Toen Athene de herkenning kreeg als superieure stad begon Corinthe te vrezen voor hun handelsbelangen. Corinthe besloot om hulp te vragen aan de Spartanen. Die gingen in op de vraag en verwoestten met hun invallen jaarlijks Attica, de polis waartoe Athene behoorde. De bevolking was deze verwoestingen beu en zette Pericles af als strateeg. Dit brak de kracht van Pericles. Hij die zoveel voor Athene had betekend, werd nu aan de kant geschoven en verbannen uit de stad die hij had helpen opbouwen. Het conflict tussen Sparta en Athene werd ernstiger en een oorlog was niet meer uit te sluiten. De burgers van Athene hadden spijt van hun beslissing om Pericles af te zetten. Ze wilden hem terug om hen zo te leiden in de oorlog tegen de Spartanen. Maar het was te laat. Pericles was een gebroken man. Bovendien had hij zijn twee zonen zien wegkwijnen door de pest. In 429 v.Chr. overleed ook hij aan de pest. Met zijn dood verloor Athene één van zijn beste politieke leiders.

Lees verder

• De Minoïsche beschaving: basis van de Griekse geschiedenis
• Athene: de wieg van de democratie
• Wie waren de Spartanen? Hoe verliep de Spartaanse opvoeding?
• Kind zijn in het oude Athene: van geboorte tot opleiding