Het ontstaan van de Bourgondische Nederlanden

In de laatste twee eeuwen van de middeleeuwen kreeg een man, genaamd Filips de Stoute, een hertogdom in handen dat hij wilde laten uitgroeien tot een nieuwe wereldmacht. Filips' hertogdom had de naam Bourgondië en was volledig in het huidige Frankrijk gelegen. Waar de banden tussen de hertog van Bourgondië en de Franse koning in het begin altijd goed waren geweest kwamen deze na een aantal jaren onder druk te staan. Er ontstond een strijd tussen Bourgondië en de Franse koning die eeuwen zou aanhouden. De gebieden die in de loop der jaren door Bourgondië aan haar personele unie waren toegevoegd hadden veel last van deze oorlogsdreiging en steunden hun vorst niet uit volle overtuiging. Toen de laatste mannelijke hertog van Bourgondië overleed in 1477 kwamen de gebieden van het hertogdom Bourgondië in handen van de Franse koning en de overige gebieden, ook wel de Bourgondische Nederlanden genoemd, kwamen in handen van het machtige Huis Habsburg.

Inhoud

• Bourgondië
• Ontwikkeling Bourgondische Nederlanden
• Filips de Goede (1419-1467)
• Ondergang Huis van Bourgondië

Bourgondië

In het noorden van Frankrijk was een groot hertogdom gelegen dat bekend stond onder de naam Bourgondië. Aan de leiding van het hertogdom stond de jongste zoon van de Franse koning, Filips de Stoute (1342-1404). Filips wilde zijn hertogdom zo spoedig mogelijk uitbreiden en liet zijn oog vallen op diverse gewesten die in de aangrenzende Lage Landen waren gelegen. Filips' eerste verovering was al spoedig een feit, maar hij moest zijn andere veroveringen tijdelijk uitstellen. Filips' broer Karel V (1338-1380), koning van Frankrijk, was plotseling overleden en liet als opvolger een minderjarige zoon achter. Filips werd voogd van Karel's zoon en tevens regent van Frankrijk. Een positie die hem veel macht en aanzien opleverde.

Filips de Stoute (1342-1404)
Filips had als jongste zoon van de Franse koning, Jan II van Frankrijk (1319-1364), een bijzondere jeugd gehad die hem al snel de bijnaam "de Stoute" (de stoutmoedige en/of de dappere) opleverde. Aangezien Filips de jongste zoon van de koning was ging de troonsopvolging aan zijn neus voorbij. De titel koning van Frankrijk was voor zijn oudere broer Karel V (1338-1380). Maar om er voor te zorgen dat ook Filips niks tekort kwam na de dood van zijn vader kreeg hij het hertogdom Bourgondië in zijn bezit. Filips wist als zoon van een koning heel goed dat meer land meer macht betekende en hij wilde zijn Bourgondische hertogdom dan ook zo snel mogelijk uitbreiden. Gebieden in Frankrijk veroveren had geen zin aangezien deze al in handen van Filips' broer Karel V waren, maar aan de andere kant van Bourgondië lagen de gewesten van de Lage Landen. En deze gewesten behoorden tot het Heilige Roomse Rijk. Het graafschap dat het dichtst bij het hertogdom Bourgondië was gelegen was het gelijknamige graafschap Bourgondië en het gebied stond onder leiding van Lodewijk van Male (1330-1384), de graaf van Vlaanderen, Nevers en Rethel. Filips wist dat Lodewijk zijn graafschap niet zomaar zou opgeven en Filips besloot dan ook om om de hand van Lodewijks dochter, Margaretha van Male (1350-1405) te vragen. Lodewijk ging akkoord nadat Filips hem ook nog een flinke smak geld bood en na het overlijden van Lodewijk van Male was de eerste Bourgondische gebiedsuitbreiding, in zowel de Lage Landen als in het Heilige Roomse Rijk, een feit.

Filips als regent van Frankrijk

Filips moest de uitbreiding van zijn gebied tijdelijk onderbreken toen zijn broer en koning van Frankrijk, Karel V, overleed. Karel liet als erfgenaam zijn minderjarige zoon Karel VI (1368-1422) achter en Filips werd als voogd van zijn neefje aangewezen. Filips zette een zogenaamde voogdijraad op en plaatste zichzelf aan het hoofd van deze raad. Via deze voogdijraad trad Filips op als regent van Frankrijk tot zijn neefje Karel VI oud genoeg was om zelf het stokje over te nemen. In 1383 werd Karel VI op vijftienjarige leeftijd meerderjarig verklaard en gekroond tot koning van Frankrijk. Filips werd hartelijk bedankt voor zijn inzet en werd teruggestuurd naar zijn hertogdom Bourgondië. Als regent van Frankrijk had Filips veel macht verworven en deze macht had hij aangewend om zijn twee oudste kinderen een goed huwelijk te bezorgen. Tijdens het zogenaamde Dubbelhuwelijk van Kamerijk traden de twee oudste kinderen van Filips in het huwelijk met de twee oudste kinderen van Albrecht van Beieren (1389-1404), de graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen. Filips' zoon Jan zonder Vrees (1371-1419) huwde Margaretha van Beieren (1353-1423) en Margaretha van Bourgondië (1374-1441) huwde de broer van Margaretha van Beieren, Willem IV van Beieren (1356-1417). Via dit huwelijk bracht Filips ook de gebieden Holland, Zeeland en Henegouwen onder Bourgondisch beheer. Filips was zeer bedreven in de politiek en in 1390 wist hij de kinderloze tante van zijn vrouw Margaretha, gravin Johanna van Brabant (1322-1406), over te halen Margaretha als erfgename van haar graafschap te benoemen. In 1406 overleed tante Johanna en Filips kon ook Brabant aan zijn gebied toevoegen. Direct na de toevoeging stelde Filips zijn zoon, Anton van Bourgondië (1384-1415), aan als graaf van Brabant. In 1392 werd Filips' aanwezigheid weer in Parijs verlangd. Koning Karel VI was ten prooi gevallen aan een onbekende geestesziekte en zijn zoon en opvolger, Karel VII (1403-1461) was nog minderjarig. Filips nam nogmaals de belangrijke taak als regent van Frankrijk op zich.

Bestuur

Filips had er voor gekozen om het bestuur van de gebieden die hij in beheer had, ongemoeid te laten. Dit betekende dat bijvoorbeeld Vlaanderen of Holland een beslissing op bestuurlijk gebied geheel zelfstandig kon nemen. Maar aangezien Filips steeds meer tijd in Parijs doorbracht raakte hij het toezicht op het bestuur van zijn gebieden langzaam kwijt. Filips besloot een eerste vorm van centraal bestuur op te richten die hij de Hofraad noemde. De Hofraad stond op haar beurt onder leiding van een kanselier, de rechterhand van Filips en zijn vervanger bij afwezigheid. Tevens richtte Filips ook de eerste twee Rekenkamers van de Bourgondische gebieden op. Deze hadden als opdracht de financiën van zijn gebieden scherp in de gaten te houden en waar nodig direct aan hem te rapporteren. Voor de zuidelijke gebieden van Bourgondië was de rekenkamer gelegen in de Franse stad Dijon en voor de noordelijke gebieden was deze in de Franse stad Rijsel (ook bekend als Lile) gelegen. Om het recht en de rechtspraak in al zijn gebieden gelijk te houden richtte Filips als laatste ook nog de Raadkamer op.

Ontwikkeling Bourgondische Nederlanden

Filips had een stevige basis weten te leggen voor het hertogdom Bourgondië en toen hij overleed kwam zijn zoon, Jan zonder Vrees (1371-1419), dan ook in een gespreid bedje terecht. Jan was niet de enige die een deel van zijn vaders gebieden erfde, ook zijn andere broers kregen een gebied om in hun onderhoud te voorzien. Toen Jan aan de macht kwam was de Frans-Engelse oorlog uitgebroken die in totaal honderd jaar zou duren. Jan onderhield contact met Engeland om de handel in zijn gebieden op peil te houden maar dit schoot in het verkeerde keelgat bij de Franse koning. Waar de banden tussen Bourgondië en de Franse kroon altijd goed waren geweest, begon deze nu aanmerkelijk te verslechteren.

Verdeeldheid

Toen Filips de Stoute in 1404 zijn laatste adem uitblies lag zijn testament gelukkig al vast. De gebieden die hij onder Bourgondisch beheer had gebracht werden verdeeld over zijn drie zoons. Het oorspronkelijke hertogdom Bourgondië en de graafschappen Vlaanderen en Bourgondië waren voor de oudste zoon, Jan zonder Vrees (1371-1419). Filips' tweede zoon, Anton van Bourgondië (1384-1415), had na het overlijden van tante Johanna het graafschap Brabant al toebedeeld gekregen. En de laatste twee graafschappen, Nevers en Rethel, waren voor de jongste zoon Filips II van Bourgondië (1389-1415). Jan zonder Vrees was bang dat de gebieden van elkaar los zouden raken nu ze elk een eigen heer hadden en hij vroeg zijn beide broers om een familieverbond te sluiten. Anton ging zonder problemen akkoord maar Filips II weigerde. Jan benaderde ook zijn zwager, Willem IV, die inmiddels graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen was en ook deze sloot zich bij het familieverbond aan. De eerste goede daad van Jan als hertog van Bourgondië was hiermee een feit.

Ruzie om de Franse kroon
Toen Filips de Stoute overleed had Frankrijk een probleem met betrekking tot de troonsopvolging aangezien het regentschap niet erfelijk was en Karel VII nog steeds minderjarig. Inmiddels was er een broer van geesteszieke Karel VI opgedoken die van mening was dat hij recht had op de Franse kroon. Zijn naam was Lodewijk I van Orléans (1372-1407) en hij werd gesteund door zijn aanhangers die de bijnaam de Armagnacs kregen. Jan zonder Vrees was van mening dat er opnieuw een regent aangesteld diende te worden tot de rechtmatige opvolger, Karel VII, meerderjarig was. Ook Jan had diverse aanhangers die het met hem eens waren en zij werden de Bourguignons genoemd. De strijd tussen Jan en Lodewijk I liep hoog op en uiteindelijk gaf Jan zonder Vrees de opdracht om Lodewijk I te laten vermoorden. Helaas had Jan er niet op gerekend dat er een "nieuwe Lodewijk" onder diens volgelingen zou opstaan maar het was Bernard VII van Armagnac (1360-1418) die na Lodewijk's dood zijn strijd voortzetten. Ondertussen onderhield Jan zonder Vrees nauwe banden met de Engelse koning want door de Frans-Engelse oorlog was de handel van met name Vlaanderen flink onder druk komen te staan. Bernard VII gebruikte dit als "wapen" en beschuldigde Jan er van verraad tegen Frankrijk te plegen. Het conflict tussen Jan en Bernard VII werd uiteindelijk opgelost door Jan's broer, Anton van Bourgondië, de graaf van Brabant. Anton was net als de rest van zijn familie erg Frans gezind en dwong Jan om zijn contacten met Engeland op te zeggen en tevens de gebieden die hij van Bernard VII had veroverd terug te geven. Jan stond met zijn rug tegen de muur en besloot akkoord te gaan, al zat de afspraak hem niet lekker.

Neutraal

Kort nadat Jan zonder Vrees de overeenkomst met Bernard VII en Anton had gesloten viel het Engelse leger Frankrijk binnen. Alle Franse gewesten werden opgeroepen om de Franse troepen te steunen maar Jan zonder Vrees had hier geen zin in. Jan wilde zijn Engelse handelsbelangen niet nog verder verslechteren en verklaarde zijn Bourgondische gebieden neutraal. Toen de Engelse en Franse een vredesbespreking uitriepen, die op niets uitliep, trokken de legers al snel weer tegen elkaar ten strijde. Inmiddels hadden Jan en zijn Bourguignons hun zin gekregen en de jonge Karel VII was op zijn vijftiende gekroond tot koning van Frankrijk. Karel VII vroeg Jan en zijn broers persoonlijk om hulp in zijn strijd tegen de Engelse troepen, maar in tegenstelling tot zijn twee broers, Anton en Filips II, trok Jan niet ten strijde maar verklaarde zich weer neutraal. Karel VII was totaal niet gecharmeerd van de weigering van Jan en zag dit als verraad. Karel VII verklaarde Jan dan ook de oorlog en Jan trok met zijn leger richting Parijs. Jan wist de stad in te nemen maar koning Karel VII was al lang vertrokken. Naar aanleiding van de inname van de stad Parijs besloot koning Karel VII te onderhandelen met Jan zonder Vrees. De eerste bespreking bleek een succes en Jan en koning Karel VII maakte een tweede afspraak. Tijdens het tweede gesprek zouden Jan en Karel VII alle afspraken op papier zetten en dan konden ze de strijdbijl begraven. Helaas voor Jan zou hij nooit terugkomen van zijn tweede gesprek met koning Karel VII. Karel VII had namelijk de opdracht gegeven om Jan en zijn lijfwacht direct bij binnenkomst te vermoorden.

Filips de Goede (1419-1467)

Na de onverwachte dood van Jan zonder Vrees was het de beurt aan zijn zoon, Filips de Goede, om de rust te herstellen. De handel van de Bourgondische gebieden die gelegen waren in de Lage Landen (ook wel de Bourgondische Nederlanden genoemd) leed zwaar onder de Frans-Bourgondische strijd en de hoop van de steden was dan ook op Filips gericht. Dat deze zware taak aan Filips besteed was bleek uit het feit dat hij de banden met Frankrijk wist te herstellen, zijn Bourgondische gebied flink wist uit te breiden én zijn Bourgondische hof tot één van de welvarendste van Europa wist te maken.

Uitbreiding

Filips de Goede stelde zichzelf twee doelen toen hij de titel van zijn vader overnam: hij wilde zijn hertogdom Bourgondië op diplomatieke wijze onttrekken aan de Franse kroon en gezag en hij wilde zijn gebied, net als zijn voorgangers, flink uitbreiden. Ondanks dat de handel door de Engels-Franse oorlog onder druk had gestaan was de Bourgondische schatkist weer goed gevuld en dit maakte dat Filips ook de middelen had om zijn doel te verwezenlijken. Drie jaar na zijn benoeming tot hertog realiseerde Filips zijn eerste uitbreiding door aankoop van het graafschap Namen. Voor de tweede en derde uitbreiding van zijn gebied hoefde Filips zelf weinig te doen. Hij verkreeg de hertogdommen Brabant en Limburg na het overlijden van zijn neef Filips van Saint-Pol (1404-1430). In 1425 overleed bisschop Jan VI van Beieren (circa 1374-1425) en Filips verkreeg ook zijn gebieden. Aan deze erfenis zat wel een klein nadeel want Jan VI van Beieren liet Filips ook de gebieden Holland, Zeeland en Henegouwen na. Volgens Jan VI behoorde deze gebieden aan hem toe, maar zijn nichtje Jacoba van Beieren (1401-1436), had hier een geheel andere mening over. In 1432 wist Filips de heerlijkheid West-Frisia op het graafschap Holland te veroveren en in 1433 volgde de rest van het graafschap Holland door de zogenaamde Zoen van Delft. De laatste grote uitbreiding die Filips de Goede nog wist te realiseren voordat hij wegzakte in seniliteit was de verkrijging van het hertogdom Luxemburg via zijn kinderloze nicht Elisabeth van Görlitz (1390-1451).

Zoen van Delft

Dat de onderlinge verhoudingen in de middeleeuwen per vorst wisselden bleek wel uit het feit dat Jacoba van Beieren het aan de stok kreeg met hertog Filips de Goede. Toen Filips' vader Jan zonder Vrees aan de macht was sloot hij een familieverbond met zijn zwager Willem IV van Holland. Maar toen Willem IV overleed kwam zijn titel in handen van zijn dochter en enige erfgename Jacoba van Beieren. De broer van Willem IV, de Luikse bisschop Jan VI van Beieren (circa 1374-1425), vond dat hij als mannelijke afstammeling van de laatste graaf van Holland meer recht op de titel had dan Jacoba als vrouw. De strijd tussen Jacoba en haar oom Jan VI liep hoog op en kwam bekend te staan onder de naam de Hoekse en Kabeljauwse twisten. De Kabeljauwen steunden Jan VI van Beieren in zijn strijd om het graafschap en de Hoeken steunden Jacoba. Bisschop Jan VI kwam voor het einde van de strijd te overlijden en had in zijn testament bepaald dat zijn Luikse bisdom én Holland, Zeeland en Henegouwen werden nagelaten aan niemand minder dan Filips de Goede. Filips de Goede nam de strijd van Jan VI tegen Jacoba van Beieren over en Jacoba werd al snel verslagen. Via de zogenaamde Zoen van Delft bepaalde Filips dat Jacoba haar titel als gravin van Holland mocht houden maar ze diende Filips wel als haar vorst en meerdere te erkennen. Tevens richtte Filips de Raad van Holland op, die later de naam Hof van Holland zou krijgen. De Raad kreeg als opdracht Jacoba en haar manier van besturen in de gaten te houden en waar nodig dienden zij verantwoording af te leggen aan Filips.

Personele Unie

De Bourgondische Nederlanden waren onder leiding van Filips behoorlijk in omvang toegenomen en hij besloot het één en ander aan te pakken op organisatorisch gebied. Filips verenigde alle Bourgondische gebieden in een zogenaamde personele unie. Dit betekende dat elk gewest en/of vorstendom haar eigen bestuur, rechtspraak en tradities mocht behouden, maar Filips wel als vorst dienden te erkennen. In de middeleeuwen werden de gewesten in de Bourgondische Nederlanden ook wel staten genoemd en het bestuur van een gewest werd gevormd door de zogenaamde Provinciale-Staten. De Provinciale-Staten bestond uit diverse leden van de adellijke elite, geestelijkheid en geselecteerde bestuurders van een stad. Als Filips de Goede iets belangrijks te melden had dan riep hij de Staten bijeen en zij zorgden ervoor dat nieuws in hun gewesten bekend werd gemaakt. In navolging van zijn voorgangers besloot ook Filips om het bestuur van zijn staten meer te centraliseren en hij richtte de zogenaamde Staten-Generaal op. De Staten-Generaal bestond uit afgevaardigden die afkomstig waren uit de diverse Provinciale-Staten. Erg productief was de Staten-Generaal nog niet onder leiding van Filips, dit kwam mede omdat alleen Filips de bevoegdheid had om ze bijeen te roepen en dit deed hij slechts een enkele keer.

Ondergang Huis van Bourgondië

Filips de Goede had de droom van zijn opa Filips de Stoute verder weten te verwezenlijken voor hij het stokje door gaf aan zijn zoon Karel de Stoute (1433-1477). Geheel vrijwillig ging de overdracht trouwens niet. Filips de Goede zakte steeds verder weg in seniliteit en was simpelweg niet meer in staat leiding te geven aan zijn hertogdom. Hierdoor was zijn zoon Karel al enige tijd voor de dood van Filips regent over de Bourgondische gebieden. Karel was in tegenstelling tot zijn vader gek op oorlog voeren en hield zich daar dan ook het grootste gedeelte van zijn tijd mee bezig. Toen Karel zijn zinnen zette op de gebieden de Elzas en Lotharingen kwam hij stevig in botsing met de Franse koning Lodewijk XI (1423-1483). De oorlog tussen de Franse en Engelse was eindelijk ten einde en koning Lodewijk XI wilde nu graag het werk afmaken waar zijn voorgangers aan waren begonnen. Het heroveren van Bourgondische gebieden en weer toevoegen aan het grondgebied van de Franse kroon.

Karel de Stoute (1433-1477)
Toen Filips de Goede in 1467 zijn laatste adem uit blies kreeg zijn zoon Karel de Stoute alle titels van zijn vader ook officieel in handen. Dit maakte Karel in één klap:

• Hertog van Bourgondië, Brabant, Limburg en Luxemburg.
• Graaf van Bourgondië, Vlaanderen, Artesië, Holland, Zeeland, Henegouwen en Namen.
• Heer van Mechelen.

Karel was, net als zijn voorgangers, opgevoed met het ideaal om van Bourgondië een nieuwe wereldmacht te maken en baalde flink toen hij dit plan even in de ijskast moest zetten om de opstand in het prinsbisdom Luik neer te slaan. Sinds 1465 waren er in Luik diverse volkslegers op de been die continu de confrontatie met de bourgondische troepen aangingen en Karel maakte hier in 1468 met grof geweld een einde aan. Hij bestormde Luik en nam de stad al haar stadsrechten en privileges af. De Luikenaren besloten zich neer te leggen bij het gezag van hun nieuwe vorst en de rust keerde weer terug. Tussen al het oorlog voeren door had Karel in 1474 ook nog tijd om de in nood verkerende hertog van Gelre, Arnold van Egmont (1410-1473), de helpende hand te bieden. De zoon van Arnold, Adolf van Egmont (1410-1473), was een op macht belust mannetje die niet kon wachten tot zijn vader dood was zodat hij de titel over kon nemen. Karel kwam tussen beiden en hij wist de zoon van Arnold weer in het gareel te krijgen. Als dank voor Karels hulp besloot Arnold zijn zoon te onterven en in plaats daarvan Karel aan te wijzen als zijn wettige erfgenaam voor het hertogdom Gelre en het bijbehorende graafschap Zutphen. Terwijl Karel de ene na de andere strijd voerde had in Frankrijk een troonswisseling plaatsgevonden en koning Lodewijk XI (1423-1483) stond nu aan het hoofd. De oorlog tussen Frankrijk en Engeland was eindelijk beëindigd en koning Lodewijk XI had weer tijd om zich met andere zaken bezig te houden. Hij stoorde zich al een tijd aan het feit dat Bourgondië haar gebied en haar macht zo enorm aan het uitbreiden was en was tevens van mening dat het Bourgondische grondgebied onderdeel van de Franse kroon was. Toen Karel de Stoute aanstalten maakte om diverse gebieden in de Elzas en Lotharingen te veroveren was dit voor de Franse koning het sein om de aanval op het hertogdom Bourgondië te openen. Karel en zijn Bourgondische troepen trokken in de Slag bij Nancy ten strijde tegen Lodewijk XI en zijn Franse troepen maar Karel vond door de Franse overmacht al snel de dood.

Maria van Bourgondië (1457-1482)
Zodra koning Lodewijk XI het bericht ontving dat Karel de Stoute het leven had gelaten op het slagveld maakte hij gebruik van de verwarring die heerste onder de Bourgondische troepen en walste er volledig overheen. Hij nam het hertogdom Bourgondië al spoedig in en Karels dochter, Maria van Bourgondië, moest zien te redden wat er nog te redden viel. Maria was net twintig toen haar het bericht bereikte dat haar vader was omgekomen in de Slag bij Nancy. Aangezien zij zijn enige erfgename was werd ze al spoedig tot hertogin gekroond en moest zonder leger en met een lege Bourgondische schatkist het Franse leger het hoofd zien te bieden. Maria zocht steun bij haar Staten-Generaal en werd direct geconfronteerd met de onvrede die heerste in de steden en onder de bevolking. De Staten-Generaal besloten Maria uiteindelijk als vorstin te erkennen en haar oorlog tegen Frankrijk financieel te steunen, mits Maria een lijst met eisen en aanpassingen van de Staten-Generaal accepteerde.

Maria stond met haar rug tegen de muur en ging direct akkoord. Door het tekenen van het zogenaamde Groot-Privilege gaf Maria veel macht uit handen aan de Provinciale Staten en Staten-Generaal maar ze kon in ieder geval haar strijd tegen Frankrijk voortzetten. Daarnaast besloten Maria en de Staten-Generaal hulp te zoeken in de vorm van een echtgenoot voor Maria. Deze echtgenoot werd al snel gevonden en Maria's toekomstige man werd Maximiliaan I van Oostenrijk (1459-1519), zoon van de Duitse koning én Rooms Duitse keizer Frederik III (1453-1493). Maximiliaan wist de Franse troepen klem te zetten en de Bourgondische gebieden bleven uiteindelijk verdeeld tussen Maria en Lodewijk XI. Lodewijk XI had het hertogdom Bourgondië in handen en Maria behield de overige gebieden die ook wel bekend stonden als de Bourgondische Nederlanden. Toen Maria op vijfentwintig jarige leeftijd onverwachts overleed na een val van haar paard, stierf met haar ook het Bourgondische Huis uit. Haar titels gingen over op haar minderjarige zoon Filips de Schone (1478-1506) die door Maria's huwelijk met Maximiliaan officieel een afstammeling was van het Huis Habsburg.