Wat is de oorsprong van de plaatsnaam Groningen?

Volgens allerlei legenden was een personage genaamd Gruno de stichter van de stad Groningen. Naar hem zou deze stad daarom vernoemd zijn. De schrijvers van de verschillende legenden over Gruno zijn het echter niet eens over de afkomst van deze aartsvader van de Groningers. Soms wordt beweerd dat hij uit Troje kwam. Anderen beweren dat hij een afstammeling was van de Friese koning Friso. Ook wordt beweerd dat hij een rechtstreekse afstammeling was van Sem, de oudste zoon van Noach. Historici geloven niet dat deze Groningse aartsvader Gruno werkelijk heeft bestaan. Zij hebben totaal andere taalkundige verklaringen voor de herkomst van de plaatsnaam Groningen.

Geschiedenis van Groningen

Wanneer is de plaats Groningen ontstaan? Het is onduidelijk wanneer de ononderbroken bewoning van deze locatie is begonnen. Deze plek werd in ieder geval in de Romeinse tijd al bewoond, zo is gebleken uit archeologisch onderzoek. In de grond van het centrum van de stad Groningen vond men onder meer Romeinse munten en aardewerk uit die periode. Tijdens opgravingen bij het Martinikerkhof in het centrum van Groningen werden ook allerlei spullen uit de eerste eeuwen na de Romeinse tijd gevonden, waaronder Angelsaksisch aardewerk. Op basis van de vondsten wordt er verondersteld dat er zich op deze plek een handelsnederzetting bevond.

Locatie

Deze locatie was aantrekkelijk voor een handelsplaats. Groningen ligt op de noordelijkste punt van de Hondsrug. Op zuidelijker delen van die heuvelrug bevonden zich in het verre verleden al Saksische boerendorpen. De nederzetting Groningen ontstond op een locatie waar vlakbij twee rivieren liepen: de Aa en de Hunze. Handelaren uit verre streken die per boot kwamen, konden vanuit de zee via die rivieren naar Groningen varen, om op die centrale plek handel te drijven met de agrariërs en dorpelingen die op en rond de Hondsrug woonden.

Dorp in Drenthe

Over de eerste eeuwen van het bestaan van de nederzetting Groningen is veel gespeculeerd, mede op basis van archeologische vondsten, maar er bestaan geen schriftelijke bronnen over die periode. De oudste bekende bron waarin deze nederzetting wordt vermeld is een giftbrief uit 1040 van de Duitse keizer Hendrik III. Daarin heeft men het over de 'Villa Cruoninga', die via deze brief aan het bisschop van Utrecht wordt geschonken.

Saksisch

De villa was een hof (een aantal gebouwen en wat land) bij de nederzetting genaamd Cruoninga (Groningen). Uit de brief blijkt dat die nederzetting een onderdeel was van het graafschap Drenthe. Dit wordt ook ondersteund door archeologische vondsten, waaruit blijkt dat Groningen qua cultuur van oudsher waarschijnlijk veel meer Saksisch was (net als Drenthe), dan Fries.

Ommelanden

Dit geldt overigens niet voor de meeste Ommelanden (de streken rondom de stad Groningen, die later opgenomen werden in de provincie Groningen). In tegenstelling tot het van oorsprong Saksische Groningen, waren veel andere delen van de provincie Groningen in de vroege Middeleeuwen zowel qua politiek als qua cultuur veel meer op de Friezen georiënteerd. Dat was bijvoorbeeld ook het geval met Appingedam, wat naast Groningen de enige andere Middeleeuwse stad in de provincie Groningen is. Appingedam was van oorsprong een Friese stad en heeft daarom in de 21e eeuw nog altijd de bijnaam 'de 12e Friese stad'.

Stadstaat

In de loop der eeuwen werd Groningen een zeer succesvolle handelsplaats. Het kreeg zelfs de status van een soort stadstaat die zich onafhankelijk kon opstellen van Friesland, Holland, Utrecht en Drenthe. Door de sterke invloed van de Saksische stad Groningen op de omringende streek ('Ommelanden') zowel op economische, cultureel, taalkundig en politiek gebied, werden die Ommelanden in de loop der eeuwen steeds minder Fries en steeds meer Gronings. Zo ontstond uiteindelijk de provincie Groningen, met een Saksische cultuur en identiteit.

Etymologische verklaringen van de plaatsnaam

Groene Inge

Wat is de oorsprong van de plaatsnaam Groningen? Een bekende taalkundige verklaring is, dat deze naam is te herleiden tot 'Groene Inge'. Het uitgangspunt van deze theorie is het woord ‘Cruoninga’, wat de schrijfwijze was in de oudste bekende schriftelijke bron. ‘Cruon’ zou in middeleeuwse Saksische gebieden ‘groen’ hebben betekend. Het woord 'Inge' of ‘Inga’ is een oud synoniem voor de term 'Es', wat de Saksische benaming is voor een gezamenlijke akker. Deze verklaring past bij de historische werkelijkheid, voor zover die althans bekend is: Groningen was van oudsher een Drents esdorp, oftewel een Saksisch dorp met een gezamenlijke akker. De dorpsnaam 'Groene Inge' zou dan zoiets betekenen als 'vruchtbare gezamenlijke akker'.

Garuns of Groni

Een andere verklaring is, dat de naam Groningen zou zijn afgeleid van het woord Garuns. Dit is oud-Germaans en zou 'markt' betekenen. Die naamsverklaring zou natuurlijk goed aansluiten bij de belangrijke marktfunctie die Groningen in de Middeleeuwen had in deze streek. Het woord ‘Garuns’ zou in de loop der tijd verbasterd zijn tot het woord ‘Grunn’, wat de dialectbenaming voor de stad Groningen is.

Gezien de schrijfwijzen die in de Middeleeuwen vaak voor deze plaats werden gebruikt, zoals Groninga en Groningi, vermoeden sommige onderzoekers echter dat de naam Groningen afstamt van het woord Groni. Het is daarbij onduidelijk wie of wat precies de term Groni is. Mogelijk was het een persoonsnaam en betekent Groningen 'bij Groni' (of 'bij de familie van Groni').

Mythische verklaringen: Gruno

Behalve taalkundige en historische verklaringen voor de herkomst van de plaatsnaam Groningen, bestaan er ook allerlei mythologische verklaringen, waarbij de auteurs vaak duidelijk heel wat fantasie hebben gebruikt om er een mooi verhaal van te maken. In veel van die mythische verhalen over de oorsprong van Groningen gaat het over de stamvader van de stad, die in veel versies de naam Gruno draagt.

Grunoborg

Ook wordt er in veel versies beweerd dat Gruno een kasteel zou hebben gesticht genaamd de Grunoborg en dat daar omheen de stad zou zijn gegroeid. De bouw van die Grunoborg zou reeds lang voor het begin van de christelijke jaartelling hebben plaatsgevonden. Die mythische Grunoborg zou volgens de verhalen mogelijk hebben gestaan op de latere locatie van het Martinikerkhof.

Noormannen

In diverse verhalen wordt verteld dat de Grunoborg uiteindelijk door invasies van de Noormannen vernietigd zou zijn. Op het moment dat het kasteel ten prooi viel aan de Vikingen, had het volgens de mythes daar echter al circa 1000 jaar gestaan. Maar wie was dan die legendarische Gruno, de stamvader der Groningers, die deze burcht had gebouwd? Daarover zijn de schrijvers van de mythologische kronieken het niet eens.

De mythe van Troje

Eén van de verklaringen is dat deze Gruno een 'Trojaanse balling' was. Door de Trojaanse oorlog waren veel inwoners van Troje op de vlucht geslagen voor de Grieken. De Trojanen waren op allerlei gebieden een zeer hoog ontwikkelde beschaving en volgens de mythes brachten deze vluchtende Trojanen hun hoogstaande kennis en cultuur naar de plekken waar zij in ballingschap gingen. Onder die Trojaanse vluchtelingen waren twee prominente broers. Eén daarvan zou naar het gebied vluchten dat later Frankrijk werd en hij zou de stamvader zijn van het latere Franse koningshuis. De andere broer was Gruno, hij reisde nog wat noordelijker en kwam uiteindelijk op de plek aan waar hij de naar hem vernoemde plaats Groningen zou stichten.

Trojaanse traditie

Groningen wordt hiermee in een grote traditie van Trojaanse afstammelingen geplaatst. Behalve de stichter van de stad Groningen en het Franse koningshuis, zouden volgens oude mythen onder meer ook de stichters van de stad Rome, het Graafschap Holland, het Hertogdom Brabant en nog talloze andere belangrijke historische personen afstammen van Trojaanse ballingen.

Kleinzoon van Friso

In andere versies van de ontstaansmythe van Groningen wordt beweerd dat de Groningse stamvader Gruno een kleinzoon zou zijn van de Friese stamvader en oerkoning Friso. Deze Friso had als hoge militair gediend in het leger van Alexander de Grote. Na de dood van Alexander was Friso per boot door Europa gereisd om ergens een eigen koninkrijk te stichten. Dit werd uiteindelijk Friesland.

In deze mythe wordt Groningen dus eigenlijk opgenomen in de Friese historie. In werkelijkheid was Groningen van oudsher een Saksische en geen Friese plaats. Dat wordt in dit verhaal echter op mythologische wijze ontkend. Een broer van Friso heette Saxo en dat zou de stamvader van de Saksen zijn. Volgens deze mythe stamt Gruno duidelijk af van Friso (dus de Friezen) en niet van Saxo (de Saksen).

Sem en Noach

Ook wordt er in sommige mythes beweerd dat Gruno een directe afstammeling was van Sem, wat de oudste zoon van Noach was. Dit is een opvallende keuze van de auteurs van deze verhalen, want doorgaans wordt deze Sem in de mythologie beschouwd als de stamvader van de Joden, Arabieren en andere volkeren uit het Midden-Oosten. Vandaar dat men die volken ook wel 'Semieten' noemt.

De bevolking van Europa zou daarentegen volgens de mythologie grotendeels afstammen van een jongere zoon van Noach, namelijk Jafet. Er zijn in allerlei Europese streken ook mythen en sagen die met Jafet en diens afstammelingen verbonden zijn. Zo zou in Drenthe de mythische stad Hunsow bevolkt worden door nakomelingen van Gomer, een zoon van Jafet.

Saksisch versus Fries

Het verhaal over de afstamming van Sem verbindt Groningen op mythische wijze weer met de Friezen, want die beweren in hun mythologie eveneens dat zij (in tegenstelling tot de meeste omringende volken) van Sem afstammen. Ook in deze mythe wordt dus de historische werkelijkheid genegeerd, dat Groningen van oudsher waarschijnlijk een Saksische plaats was en geen Friese.

Lees verder

• Koning Friso, de mythische stamvader der Friezen
• Hunsow, een verdwenen stad in Drenthe?