Semslinie: de grens tussen Groningen en Drenthe

Rond het jaar 1000 was de plaats Groningen een onderdeel van het Graafschap Drenthe. In latere eeuwen zijn Groningen en Drenthe politiek en cultureel gezien uit elkaar gegroeid. De stad Groningen werd toen de hoofdplaats van een onafhankelijke regio die eveneens de naam Groningen droeg. Lang was het niet duidelijk, waar precies de grens lag tussen de regio's Groningen en Drenthe. Uiteindelijk werd deze grens in het jaar 1615 officieel vastgesteld door Johan de La Haye en Johan Sems. Deze grens noemt men sindsdien de 'Semslinie'.

Gezamenlijk Saksisch verleden: Groningen en Drenthe

De plaats Groningen en de streek Drenthe behoorden waarschijnlijk in de vroege middeleeuwen qua taal en cultuur al eeuwenlang tot hetzelfde Saksische cultuurgebied. Dit in tegenstelling tot veel andere streken in het noorden van de lage landen, die tot de Friese cultuur behoorden. Ook veel plaatsen die eeuwen later tot de provincie Groningen gingen behoren, zoals Appingedam, behoorden oorspronkelijk tot dat Friese cultuurgebied en dus niet tot dat Saksische cultuurgebied van Groningen en Drenthe.

Saksische Hondsrug

De sterke Saksische band tussen het Drenthe en de Groningen heeft waarschijnlijk demografische en geografische oorzaken. Groningen ligt aan de noordkant van het heuvelgebied 'De Hondsrug', dat voor de rest grotendeels in Drenthe ligt. Voor de Drentse (Saksische) boeren op en rond De Hondsrug was Groningen van oorsprong hun handelscentrum.

Bisschop van Utrecht

Vanaf het jaar 1046 was de politieke macht in Groningen en Drenthe officieel in handen van de bisschop van Utrecht. Deze bisschoppelijke machthebber was doorgaans niet erg populair in de noordelijke contreien der lage landen. Juist door het verzet tegen die bisschop, dat in Groningen en Drenthe op verschillende manieren gebeurde, zijn deze streken in de tweede helft van de middeleeuwen politiek en cultureel uit elkaar gegroeid.

Onafhankelijk Groningen

Met name de stad Groningen had lange tijd een zeer conflictueuze relatie met de bisschop van Utrecht. Groningen werd in de loop van de middeleeuwen een succesvolle haven- en handelsplaats, met een bloeiende economie. Het kreeg een groot zelfbewustzijn en ging zich in de praktijk opstellen als een soort onafhankelijke stadstaat, die zich niet of nauwelijks nog iets aan wilde trekken van de verre bisschop.

De Groningse stadstaat ging zich daarom ook steeds meer richten op de omliggende Duitse en Friese regio's (waar de Utrechtse bisschop immers geen politieke macht had). In deze periode werd, door samenwerking tussen de stad Groningen en de (van oorsprong vaak Friese) 'Ommelanden', de basis gelegd voor de latere provincie Groningen. Er kwam in die periode logischerwijs juist minder een focus te liggen op contacten met het oude broedergewest Drenthe, dat officieel nog altijd van de bisschop van Utrecht was.

In zichzelf gekeerd Drenthe

Ook in Drenthe was er vaak weerzin tegen de politieke macht van de Utrechtse bisschop. Dat leidde onder meer tot de beroemde 'Slag bij Ane' in het jaar 1227. In de praktijk heeft de bisschop eigenlijk al die eeuwen behoorlijk veel moeite gehad om werkelijke macht uit te kunnen oefenen in Drenthe. Toch was het verzet in Drenthe duidelijk anders dan in Groningen. Waar de stadstaat Groningen als handelsplaats de buitenwereld omarmde om zich zo tegen de bisschop te verzetten, daar werd Drenthe juist meer een in zichzelf gekeerd gebied, uit verzet tegen de inmenging van de Utrechtse kerkvorst en diens paladijnen.

Geïsoleerd gebied

Hiervoor waren duidelijk geografische redenen aan te wijzen: Groningen had in die tijd een directe verbinding met de zee en kon dus volop handel drijven. Drenthe was daarentegen een moeilijk doordringbaar, relatief geïsoleerd gebied, dat voor een groot deel bestond uit veenmoerassen.

In de 16e eeuw verloor de bisschop van Utrecht door diverse oorzaken definitief zijn politieke macht in Drenthe; in Groningen had hij toen al heel lang geen reële macht meer.

Republiek der Nederlanden

Zo ontwikkelden Drenthe en Groningen zich in de loop der tijd dus tot twee onafhankelijke regio's. Ze werden allebei tijdens de Tachtigjarige oorlog een onderdeel van de nieuwe Republiek (van de Staatsgezinden). Bij de vorming van dit nieuwe land werd pijnlijk het verschil in status duidelijk tussen beide regio's. Het rijke Groningen werd onder de benaming 'Stad en Lande' één van de zeven officiële 'gewesten' van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Op basis van die status kreeg Groningen ook stemrecht in het landsbestuur (de Staten-Generaal).

Drenthe niet in de Staten-Generaal

Het armoedige en dunbevolkte Drenthe was de enige regio van de Republiek, die enerzijds wel officieel staatsgezind was en calvinistisch werd, maar anderzijds geen stemrecht kreeg in de Staten-Generaal. Drenthe protesteerde hier vanzelfsprekend tegen, maar men had politiek en economisch te weinig macht om hier verandering in te kunnen brengen.

De overige Nederlandse regio's die geen stemrecht kregen in de nieuwe Staten-Generaal waren de 'generaliteitslanden', zoals Staats-Brabant (Noord-Brabant), die door de centrale overheid nota bene eigenlijk als 'vijandig' werden gezien, mede omdat men daar merendeels katholiek bleef.

Waar in het veen ligt de grens?

Hoewel Groningen en Drenthe onderhand al vele eeuwen uit elkaar waren gegroeid tot twee onafhankelijke regio's, had men zich over het algemeen niet erg druk gemaakt over de vraag: waar ligt precies de grens tussen Drenthe en Groningen?

In de 17e eeuw veranderde dat. Daar waren verschillende redenen voor. Zo had in die periode de cartografie grote sprongen voorwaarts gemaakt en ging men steeds meer delen van de wereld steeds beter in kaart brengen. Daarbij kwam dat de Republiek der Verenigde Nederlanden een nieuw land was en men mede voor politieke besluitvorming graag goede, betrouwbare kaarten wilde hebben (zodat de exacte bestuurlijke indeling van het land duidelijk was).

Veenmoeras: de opkomst van turf als brandstof

De grootste reden waarom men de exacte grens tussen Drenthe en Groningen wilde bepalen was echter de ondergrond van die grens: het lag grotendeels in een veenmoeras. Lange tijd was dat juist de oorzaak van het gebrek aan interesse in die grens. Wie wilde immers dat bijna ondoordringbare gebied hebben? In de loop van de 17e eeuw werd turf echter een steeds populairdere brandstof in Holland. En wat is turf? Gedroogd veen. Het moerassige veengebied tussen Groningen en Drenthe werd daardoor ineens economisch gezien een zeer interessant wingewest.

Semslinie

In 1615 kozen de staten van Drenthe en Groningen daarom allebei een vertegenwoordiger, om de grens tussen deze regio's te bepalen. Namens Drenthe was dit Johan de la Haye. Namens Groningen was het Johan Sems. Zij gingen aan de slag en zij presenteerden uiteindelijk een kaart waarop de officiële grens getekend stond.

De grens was grotendeels een rechte lijn van Huis ter Haar (nabij de locatie waar later het dorp Musselkanaal kwam) naar Wolfsbarge. Globaal gezien is dit sindsdien altijd de grens tussen Drenthe en Groningen gebleven, al hebben er in de loop der eeuwen wel diverse kleine wijzigingen in plaatsgevonden. Eén van de wijzigingen aan de oostkant van de grens werd in de 19e eeuw doorgevoerd door Koning Willem I. Dit gedeelte van de grens wordt sindsdien de 'Koningsraai' genoemd.

Johan Sems

Waarom heeft deze grens de naam 'Semslinie' gekregen? Waarschijnlijk komt dat vooral doordat Johan Sems veruit de beroemdste was van het tweetal dat hieraan werkte. Sems (1572-1635) was een wereldberoemde cartograaf en bouwmeester, die onder meer ook in Brazilië en Denemarken aan grote projecten werkte. Toch is het niet helemaal eerlijk dat de grens tussen Drenthe en Groningen alleen naar hem vernoemd is. Een rechtvaardiger naam zou zijn: 'De Sems-De La Haye-Linie', of de 'Linie der Johannnen', of desnoods de 'Johanslinie'.

Slag om de Semslinie

Hoewel er in theorie sinds 1615 dus een officiële grens op de kaart bestond tussen Drenthe en Groningen, was het in de praktijk voor de bewoners van deze streek vaak nog beslist niet duidelijk, waar in dat moerassige veengebied precies de grens lag. Dat zorgde in de loop der tijd nog regelmatig voor conflicten. Zo zou er in 1654 nog een 'Slag om de Semslinie' hebben gewoed, waarbij boze inwoners van Drenthe hebben gevochten met medewerkers van een Groningse vervener (een ondernemer die veen verwerkte tot turf). Die Groninger had volgens hen veen uit Drentse delen van het moeras gehaald.

Grensconflicten

Dergelijke conflicten over de exacte grenzen van gewesten (provincies) of marken (gemeentes) kwamen in vroeger tijden sowieso heel vaak voor. De GPS moest immers nog worden uitgevonden. De veelvuldige onduidelijkheid over de vraag waar een grens precies lag, heeft tot heel wat verschrikkelijke conflictueuze situaties geleid, maar het heeft ook veel mooie volksverhalen opgeleverd. Bekende Drentse volksverhalen over grensconflicten zijn bijvoorbeeld 'De Lebbestoak' en 'Dove Peter en Dove Waander'.

Lees verder

• Appingedam: een Friese stad in de provincie Groningen
• Wat is de oorsprong van de plaatsnaam Groningen?
• De Lebbestoak (Lebstok) tussen Peest en Zeijen
• Dove Peter en dove Waander - de grens tussen Aalden en Wezup