Heleen Kuipers-Rietberg, verzetsvrouw van het eerste uur

Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren vrouwen op allerlei manieren actief in het verzet. Zij brachten bonkaarten en wapens weg, maakten deel uit van de redactie van illegale bladen, deden mee aan gewapende overvallen en waren betrokken bij de organisatie van het verzet. Een van deze vrouwen was Helena Theodora Kuipers-Rietberg. Zij richtte samen met ds. Frits Slomp de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) op.

Weerzin tegen het nationaal socialisme

Heleen Kuipers en Frits Slomp ontmoetten elkaar voor het eerst in het najaar van 1942. Ds. Slomp was ondergedoken in Winterwijk, de woonplaats van Heleen, haar man Piet en hun vijf kinderen. Heleen en haar man waren al vanaf het eerste oorlogsjaar betrokken bij het verzet. Ze namen Joden in huis en regelden onderduikplekken voor jongens die weigerden zich te melden voor de Nederlandse Arbeidsdienst, een nationaal socialistische organisatie die jonge mannen werk aanbood in Oost-Europa.

Heleen Kuipers had grote weerzin tegen het nationaal socialisme dat ze als een gevaar voor christelijk Nederland beschouwde. Op bijeenkomsten van de gereformeerde mannen- en vrouwenverenigingen zette ze haar bezwaren tegen deze leer uiteen. Heleen was niet gewend haar mening onder stoelen of banken te steken en ze riep jonge mannen op zich niet te melden voor werk in Duitsland. Mannen die aan haar oproep gehoor gaven, moesten onderduiken. Heleen en Piet Kuipers kregen het samen niet voor elkaar om voor al deze mensen onderduikplekken te regelen.

Ontmoeting met Frits Slomp

Heleen was dan ook erg blij toen ze hoorde dat ds. Slomp naar Winterwijk kwam. Slomp was predikant van de gereformeerde kerk in Heemse bij Hardenberg en moest onderduiken, omdat hij in zijn preken en tijdens spreekbeurten stelling nam tegen de bezetter. Net voor de Duitsers hem konden arresteren, dook hij onder.

Heleen Kuipers vroeg ds. Slomp een organisatie op te richten voor hulp aan onderduikers. Ze droeg hem op het land door te gaan en mensen warm te maken voor haar plannen. Die konden dan een commissie oprichten en hulp gaan bieden aan onderduikers. Adressen had ze ook, want als bestuurslid van de Bond van Gereformeerde Vrouwenvereenigingen had zij in het hele land contacten. Ds. Slomp stemde toe en ging op reis onder de schuilnaam Frits de Zwerver. De Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) was een feit.

De ‘beurs’ in Zwolle

In elke plaats die hij bezocht, drong ds. Slomp aan op de oprichting van een commissie die namen moest verzamelen van mensen die onderduikers konden plaatsen en van hen die wilden onderduiken. Slomps treinreizen resulteerden in de oprichting van tal van LO-afdelingen, verspreid over het land. Vanaf december 1942 kwamen contactpersonen van deze commissies wekelijks bij elkaar in Zwolle. Het echtpaar Kuipers was daar ook aanwezig. Heleen, intussen bekend onder de schuilnaam ‘tante Riek’, vertegenwoordigde de LO-afdeling Winterswijk. Tijdens deze bijeenkomsten of ‘beurzen’ stemden de deelnemers de vraag naar onderduikplekken en het aanbod van onderduikers op elkaar af. Ook verdeelden zij bonkaarten en vervalste persoonsbewijzen.

Oprichting LKP

De onderduikcommissies hielpen in eerste instantie jongeren die weigerden voor de Duitsers te werken. Spoedig kwamen daar ook Joden bij die aan deportatie probeerden te ontkomen. Door de toename van het aantal onderduikers steeg de behoefte aan bonkaarten en persoonsbewijzen. De LO wist dat er op verschillende plaatsen in het land gewapende groepen actief waren die distributiekantoren overvielen. De bonnen die ze buitmaakten, verdeelden ze over de onderduikers in hun regio. Wat ze overhadden, kwam op de zwarte markt terecht.

De LO-leiding besloot in augustus 1943 zelf een knokploeg op te richten en contact te leggen met bestaande groepen. Dit leidde tot de oprichting van de LKP als zelfstandige organisatie naast de LO. De bonnen die de knokploegen buitmaakten, verdeelde de LO-leiding over de diverse LO-afdelingen in het land.

Onderduiken

Het aantal medewerkers van de LO steeg van enkele duizenden in het najaar van 1943 tot circa 14.000 in de zomer van 1944. Heleen Kuipers bleef op de achtergrond. Zij woonde de besprekingen van LO-top bij en deed de uitbetalingen voor het Nationaal Steunfonds, dat vanaf 1943 samenwerkte met de LO. Dit fonds zorgde voor financiële ondersteuning van gezinnen waarvan de kostwinner was ondergedoken. Piet Kuipers ving geallieerde piloten op en bracht ze weg naar België.

Het verzetswerk van het echtpaar Kuipers bleef bij de Duitsers niet onopgemerkt. Op 24 mei 1944 tipte een bevriende politieagent hen over een op handen zijnde inval van de SD. Heleen en Piet brachten hun kinderen naar een veilige plek en doken zelf onder bij een sigarenfabrikant in Bennekom.

Arrestatie

Zij vonden het moeilijk om niets meer om handen te hebben en besloten om met valse persoonsbewijzen opnieuw aan het verzet deel te nemen. Maar zover kwam het niet. De koerier die de persoonsbewijzen moest afleveren, werd gearresteerd en bekende na marteling voor wie de documenten bestemd waren. Op 18 augustus viel de SD binnen en nam de beide onderduikers mee. Zij werden opgesloten in de Koepelgevangenis in Arnhem.

Heleen en Piet hadden afgesproken dat zij de schuld op zich zou nemen, omdat mannen harder werden aangepakt dan vrouwen. Piet zei dat hij niets van de verzetsactiviteiten van zijn vrouw wist en de SD liet hem vrij. Heleen bekende wel haar deelname aan het verzet, maar zij noemde geen namen. De SD liet haar overbrengen naar Vught en van daaruit werd zij op 6 september naar Ravensbrück gevoerd.

Overlijden

Daar kreeg ze een plaats in het ‘breicommando’ waar ze sokken moest breien voor Duitse soldaten. Heleen was in Ravensbrück veel gevangenen tot steun. Ze bemoedigde veel mensen vanuit haar geloof en zorgde voor de zieken. In december werd ze zelf ziek. Ze kwam in de ziekenbarak terecht waar ze een tyfusbesmetting opliep. Daaraan overleed ze op 27 december 1944.

Monument

Na de oorlog werd aan Heleen Kuipers postuum het Verzetskruis toegekend. Haar man nam het in 1946 in ontvangst. Tien jaar na de bevrijding richtte de gemeente Winterswijk een monument op naast het gemeentehuis, aan het mevr. Kuipers-Rietbergplein. Een herinnering aan Heleen Kuipers, de ‘moeder van de LO’.