Augustus: eerste keizer van Rome en grote hervormer

Augustus, de eerste keizer van Rome, is een veel besproken figuur. Het was een man die wist hoe hij het politieke toneel moest brengen en die alle macht naar zich toe kon trekken. Na de dood van Julius Caesar bracht hij opnieuw rust in het chaotische Rome. Hij veranderde de republiek in een keizerrijk dat 250 jaar stand zal houden. Bovendien probeerde hij niet enkel zijn rijk onder controle te houden maar wilde hij ook op sociaal vlak een verandering teweegbrengen bij de Romeinen. Hij wilde de traditionele waarden in Rome herstellen en dacht dit te kunnen door de Juliaanse wetten te laten neerschrijven. Welke zaken wilde hij hervormen? Waarom wordt hij aanzien als de grootste keizer ooit?

Wie was Augustus?

Zijn jeugd

Augustus was geboren in 63 v.Chr. als de zoon van Gaius Octavius en Atia Balba Caesonia. Zijn moeder was een nicht van Julius Caesar. Toen zijn vader gestorven was, werd de opvoeding van Octavianus overgenomen door Iulia, zijn grootmoeder en de zus van Julius Caesar. Hij was tenger en behoorlijk klein. Hij was echter goed geproportioneerd en buitengewoon knap. Hij had goudblond haar en was gracieus.

Zijn karakter

Als tiener kende hij geen genade en was hij een bescheiden gokker. Hij werd later wat milder en hield van dineren met vrienden. Hij werd een sociale familieman die hield van de traditionele waarden. Hij heeft die waarden ook laten vormen in wetten. Hiermee probeerde hij de Romeinen te stimuleren om terug te keren naar de traditionele waarden. Zo werd overspel gezien als een misdaad en bestrafte hij kinderloze huwelijken.

Toen zijn eigen dochter, Julia Caesaris Maior, overspel pleegde, liet hij haar verbannen. Toch had hij heel wat vaderlijke genegenheid. Dat is te merken in de brieven die hij schreef naar zijn kleinzoon Gajus waarin hij hem zijn liefste ezeltje noemt. Ook al was hij niet zo intelligent als Julius Caesar, toch bezat hij heel wat politieke en diplomatieke talenten. Hij nam de macht niet met geweld maar wachtte geduldig af tot de senaat hem die stelselmatig gaf. Dit verklaart dan ook waarom hij 45 jaar aan de macht was.

Hoe kwam Augustus aan de macht?

Moord op Julius Caesar, begin van Octavianus’ politieke carrière

Na de moord op zijn oom Julius Caesar heerste er onrust in Rome. Verdeeldheid zorgde voor burgeroorlogen. De leiders van Rome waren alle controle kwijt en hadden een figuur nodig die de touwtjes opnieuw in handen kon nemen. Marcus Antonius, de rechterhand van Julius Caesar, zinde op wraak en wilde alle senatoren die betrokken waren bij de moord vermoorden. Hij was een uitstekend militair, wat de senatoren best beangstigde. Misschien wilde hij meer dan enkel wraak?

Octavianus als pion van de senaat
Cicero, een belangrijke senator, kwam op het idee om Octavianus, de latere Augustus, het opperbevel te geven tegen Marcus Antonius. Octavianus vocht echter niet lang tegen Marcus Antonius. Hij stichtte samen met Marcus Antonius en Lepidus en toestemming van de senaat een triumviraat. Zo kreeg hij de heerschappij over het West-Romeinse Rijk. Later werd Marcus Octavianus wel een vijand toen die in zee ging met Cleopatra. Augustus ging de strijd aan met Marcus Antonius en versloeg hem in 31 v.Chr. bij Actium.

De senaat als pion van Octavianus

In 27 v.Chr. legde Octavianus zijn macht neer. Dit was zo bedacht omdat hij er rekening mee hield dat er nog steeds een republiek heerste in het West-Romeinse Rijk waarbij hij de senaat niet tegen zich wilde hebben. Zo vermeed hij hetzelfde lot te ondergaan als zijn oom. Door te tonen dat hij zijn macht neerlegde, vreesde de senaat hem niet. Ze waren hem dankbaar voor zijn diensten aan het West-Romeinse rijk en gaven hem de titel Augustus wat vereerd en verhevene betekent. Hij wilde iedereen doen geloven dat hij de republiek herstelde en wilde niet uitgeroepen worden tot keizer. Hij wilde liever princeps zijn, de eerste burger van de Republiek. Dat was een wijze beslissing omdat hij de senatoren en equites, de ruiterstand, nodig had om te regeren. Hij had toen nog geen goed kabinet en slechts enkele secretarissen.

Van proconsul tot pater patriae

In 27 v.Chr. kreeg hij het proconsulschap over de moeilijkere maar interessante provincies zoals Gallia en Syria. Hij kreeg hiervoor grote legers ter beschikking. Senatoren bestuurden de kalme, ongewapende provincies zoals Griekenland. Echt politiek belangrijk waren deze provincies niet. Trouwens, Augustus bleef ook in deze provincies imperator, opperbevelhebber. Stelselmatig eigende hij zich meer en meer macht toe door elk jaar opnieuw consul te zijn, vervolgens eeuwig tribunaatmacht te verkrijgen om uiteindelijk in 2 v.Chr. pater patriae, vader des Vaderlands, te worden.

De republiek werd vervangen door het keizerrijk
Uiteindelijk verving het keizerrijk de republiek. Dit politiek systeem zou 250 jaar lang behouden blijven met afwisselend succes wat keizers betreft. De eerste keizer, Augustus, was echter een schot in de roos. Dankzij zijn vele hervormingen bracht hij opnieuw eenheid, een waardegevoel en structuur in het West-Romeinse Rijk. Men spreekt zelfs over het gouden tijdperk van Augustus.

De sociale hervormingen van Augustus

Leges Juliae

Augustus vond dat traditionele waarden niet meer gerespecteerd werden in het Romeinse Rijk. Hij wilde het roer omdraaien en liet een aantal wetten, de leges Juliae, neerschijven die deze waarden moesten terugbrengen. Zo vond hij dat schending van familie-eer niet kon en dat hier zware straffen op moesten staan.

Huwelijken moesten leiden tot zedelijk gedrag

Augustus was er van overtuigd dat een man zedelijk moest leven en dus kortstondig genot moest overstijgen. Hij bande dan ook literatuur die dit tegensprak. Zo kreeg hij het aan de stok met de populaire dichter Ovidius. Die had als het ware een handleiding geschreven van de liefde en overspel. In Ars Amatoria, een leerdicht van 2330 verzen, kon men tips vinden hoe men als vrouw een man kon verleiden en hoe je een vrouw kon tevreden houden. De dichter werd verbannen uit Rome omdat hij volgens Augustus aanzette tot overspel.

Huwelijk was heilig

Eén van de wetten van Augustus bestond eruit dat alle mannen tussen de vijfentwintig en zestig jaar verplicht werden om te huwen. Ook vrouwen tussen de twintig en de vijftig moesten huwen. Ze moesten echter wel binnen hun eigen sociale klasse zoeken naar de geschikte huwelijkspartner. De bedoeling was om uit dit huwelijk zoveel mogelijk kinderen te produceren. Dit werd bovendien aangemoedigd door belastingvrijstelling toe te kennen zodra een gezin in Rome drie kinderen had. Voor de mensen die in Italië woonden, maar niet in Rome kreeg men ditzelfde recht bij vier kinderen. Voor de mensen die in de provincies, gebieden die veroverd werden en later tot het Romeinse Rijk werden gevoegd, woonden lag de lat nog hoger. Ze konden van dit recht genieten bij vijf kinderen. Wie niet huwde, werd bestraft. Zo kon het gebeuren dat je recht op het ontvangen van je erfdeel sterk werd verminderd. Elke schending van de huwelijksgelofte werd streng bestraft. Overspel werd dus niet geduld.

Overspel wordt een rechtszaak

Voor de wet van Augustus van toepassing was, koos de familie de manier waarop ze hiermee omgingen. Wanneer men het overspel niet door de vingers zag, had de familie het recht om de overspelige te doden. Ze hoefden zich hier niet voor te verantwoorden. Na de wet van Augustus verdween dit recht van de familie om alles zelf te regelen. De zaak kwam voor in een speciale rechtbank ook de quaestio de adulteriis genoemd. Het werd dus openbaar gemaakt en publiekelijk behandeld. Iedereen kon iemand die overspel pleegde aangeven. Het was zelfs zo dat de echtgenoot die geen aangifte deed van het overspel van zijn vrouw eveneens beschuldigd kon worden. De aanklacht zou dan koppelarij of aanzet tot prostitutie zijn. Indien overspel werd aangetoond, werden beiden bestraft door hoge boetes op te leggen en ze te verbannen naar een eiland. Uiteraard werden ze niet naar hetzelfde eiland verbannen.

Nutteloze wet

Wanneer men verschillende bronnen raadpleegt, blijkt dat er ooit slechts 21 aanklachten geweest zijn in de gehele geschiedenis wat betreft overspel. Romeinen hielden er niet van om met hun familiale problemen naar buiten te komen. Laat staan dat ze iemand anders willen hebben die zich moeit met mogelijke bestraffing. De wetten waren dus eigenlijk niet echt succesvol en wierpen hun vruchten niet af.

Misschien had dit ook wel te maken met zijn eigen gedrag? Augustus schepte maar al te graag op over zijn vele relaties met de vrouwen van zijn raadsheren. Ook zijn eigen dochter had geen voorbeeldig gedrag. Het is dan ook moeilijk voor een volk om wetten te respecteren wanneer die door de makers zelf constant met de voeten werden getreden.

Sociaal gevolg

De wetten die Augustus had uitgevaardigd waren niet van toepassing op prostituees en koppelaarsters. Heel wat vrouwen lieten zich dan ook registeren als prostituee omdat ze zo ongestraft overspel zouden kunnen plegen. Ook heel wat gegoede vrouwen deden dit. Zij hoefden die echter niet te doen om straffen te ontlopen. Ze deden het echter om te provoceren.

Opvolging niet gegarandeerd door familieproblemen

Een liefdeloos huwelijk

Na zijn huwelijk in 36 v.Chr. met Livia Drusilla bleef Augustus overspel plegen. Zijn vrouw negeerde dit en had een matige invloed op Augustus. Uit dit huwelijk kwam slechts één kind, een meisje dat Julia werd genoemd. Augustus wilde een directe afstammeling als opvolger dus huwelijkte hij zijn dochter uit aan zijn neef Marcellus. Toen die echter stierf moest hij de zestienjarige Julia uithuwelijken aan Agrippa, die vierentwintig jaar ouder was. Samen kregen ze vijf kinderen, waarvan twee zonen. Gajus en Lucius, de zonen dus van Julia, werden door Augustus geadopteerd.

Tiberius opvolger tegen wil en dank

Toen Agrippa stierf, dwong hij zijn stiefzoon Tiberius om van zijn vrouw te scheiden zodat hij met Julia kon huwen. Tiberius verachtte Julia echter. Uit afschuw trok deze zich terug uit het openbare leven. Julia begon op haar beurt een aantal verhoudingen. Deze verhoudingen werden niet geduld door Augustus die haar liet verbannen uit Rome. Toen haar zonen, Lucius en Gajus, te jong stierven moest Augustus Tiberius terugroepen en hem tegen zijn zin adopteren als zijn zoon. Het was dan ook Tiberius die hem zou opvolgen na zijn dood en de voorganger werd van de wrede Caligula en de waanzinnige Nero.

Lees verder

• Julius Caesar: opkomst, machtslust en politieke uitdagingen
• Waanzinnige keizers van Rome: Van Caligula tot Nero