Gaius Octavianus of Keizer Augustus

Het was in Rome, in het jaar 63 v. Chr., toen er een jongen werd geboren uit het huwelijk tussen Gaius Octavius en Atia Balba Caesonia. Een jongen die later de eerste princeps of keizer zou worden van het Romeinse rijk en grote hervormingen doorvoerde. Dit artikel gaat over deze jongen, Gaius Octavianus, voor velen bekend onder de naam keizer Augustus en zal zijn jeugd, zijn machtsstrijd, zijn keizerlijke periode, zijn opvolging en zijn einde beschrijven.

Jeugd

De jonge Gaius Octavianus groeide op in Rome, met zijn vader en moeder, behorend tot de stand van de equites. Deze equites stonden bekend om hun grote rijkdom, maar ook om hun beperke politieke macht. Het is daarom op het eerste gezicht ook vreemd dat een ‘equites-kindje‘ het schopt tot keizer. Een man die er mede voor heeft gezorgd dat Octavianus uiteindelijk wél die macht heeft gekregen, is Julius Caesar. Deze man was rond de geboorte van Octavianus de machtigste man van misschien wel de wereld, maar was ook de neef van de moeder van Octavianus, Atia Balba Caesonia. Toen de vader van Octavianus stierf, was Octavianus zo’n vijf jaar oud. Met zijn gezin trok hij in bij grootmoeder en zus van Caesar, Julia. Onder andere op die manier trok Octavianus de aandacht van Caesar. Daar Caesar zelf geen kinderen had, nam hij deze onder zijn vleugels. Al op zijn vijftiende werd Octavianus dankzij Caesar opgenomen in het college van Pontifices. Hierna zou hij nog veel meer andere belangrijke posities innemen en zou aan de zijde van Caesar deelnemen aan veldtochten.

Hoe Augustus aan de macht kwam

In 44 v. Chr., Octavianus was nu negentien, stierf ook Caesar die optrad als een soort tweede vader voor hem. Caesar had in zijn testament Octavianus geadopteerd en benoemd tot erfgenaam van zijn privé-vermogen. Na de dood van Caesar zocht Rome naar een goede opvolger. Er waren drie belangrijke kandidaten, de jonge Octavianus, de ex-onderbevelhebber van Caesar Marcus Antonius en Marcus Aemilius Lepidus. Samen begonnen ze uiteindelijk een triumviraat, een driemanschap. Toch bleef de sfeer tussen hen vijandig, vooral tussen Octavianus en Antonius. De troepen van Lepidus waren namelijk in 36 v. Chr. overgelopen naar Octavianus en hiermee beheerste hij het gehele westelijke deel van het Romeinse rijk, zoals ook is te zien op het kaartje hiernaast. Octavianus wilde ook de macht over het oosten, de macht over Antonius. Antonius zelf was op dat moment meer en meer bezig om de verhouding tussen hem en Egypte – en met name tussen hem en Cleopatra – te verbeteren. Antonius verloor op die manier de sympathie van veel Romeinen. Nadat de slimme Octavianus het (mogelijk vervalste) testament van Antonius publiceerde, waarin o.a. stond dat hij de kinderen van Cleopatra als erfgenamen nam en Ptolemaeus XV als lijfelijk zoon van Caesar erkende, was het gedaan met Antonius. Hij had geen aanhangers meer in Rome, en werd door de senaat uit al zijn functies ontheven, bovendien verklaarde de senaat Egypte de oorlog (die ze vervolgens glansrijk zouden winnen). Nu waren slechts Octavianus en de senaat heer en meester over Rome.

Maar Octavianus wilde meer, meer macht. Hij wilde de zelfde macht als de oude koningen van Rome. De hervormingen die hij doorvoerde om die macht te realiseren, zouden het begin worden van een nieuwe dynastie, de keizerdynastie. Hij kon echter niet zomaar alle macht naar zich toetrekken, de Romeinse burgers zouden weer terug denken aan de koningstijd, waar koningen misbruik maakten van hun absolute macht. Octavianus wilde geliefd blijven bij deze burgers. Hij moest dus wat anders verzinnen, wat hij deed door onder het mom van het herstellen van de republiek, grote hervormingen door te voeren. Hervormingen die ertoe leidden dat hij in feite alle macht in handen kreeg. Hervormingen die een nieuw type leider maakten, een keizer. Oude staatsorganen zoals consuls bleven wel bestaan, maar Octavianus had op besluiten ervan altijd het laatste woord – in dit geval dankzij zijn nieuwe wet Imperium Proconsulare Maius (hoger consulair imperium). Toch waren deze hervormingen niet negatief voor de Romeinen, integendeel, als dank voor zijn werk gaf de senaat Octavianus in 27 v. Chr. naast een gouden ereschild, ook de naam Augustus. Deze naam betekend ‘de verhevene’ en stelde Octavianus op dzelfde hoogte als de stichters van Rome, Romulus en Remus.

Augustus als keizer

Als Keizer van het Romeinse rijk voerde Augustus ook vele veranderingen en hervormingen door. Zijn hervormingen staan bekend als stabiliserend voor de economie maar ook voor de levensomstandigheden van de burgers uit die tijd. Zijn eerste grote verandering vond plaats na de overwinning op Egypte. Hij had veel van zijn legioenen niet meer nodig en kocht van de Egyptische staatsschat stukken (landbouw)grond in Italië voor zijn veteranen. Op die manier vergrootte hij het aantal landbouwers in het Romeinse rijk, maar verkleinde hij het leger ook nog eens met één derde en verkleinde de kans op een coup. Ook hoefde er minder soldij betaalt te worden en zou Augustus hierop uiteindelijk grote winst maken.

Ook op een ander economisch gebied boekte Augustus vooruitgang, namelijk het gebied van inkomensverdeling. Voor Augustus waren belastingen onregelmatig, veeleisend en willekeurig. Bovendien werden deze geïnd door zogenaamde publicani, deze belastingpachters waren berucht om hun grote rijkdom, macht en omkopingen. Augustus reguleerde het belastingsysteem en schafte de publicani af. De gereguleerde belastingen en het onder andere verminderde aantal legioenen, waren mede bepalend voor het stabiliseren van de economie rond het jaar nul.

Gebouwen

Doordat de economie nu goed draaide, kon Augustus zich toeleggen op verschillende bouwprojecten en op bijvoorbeeld de infrastructuur. Hierbij werd hij geholpen door vriend en rechterhand Marcus Vipsanius Agrippa. Deze man ontwierp veel van Augustus’ gebouwen en hield zich bezig met het onderhouden van de bestaande bouwwerken. Hoe belangrijk deze man was, maar ook hoe belangrijk Augustus deze bouwwerken vond, is ook te zien aan het feit dat Augustus na zijn dood in 12 v. Chr. maarliefst drie plaatsvervangende senatoren aanstelde – slechts voor het onderhoud van de bouwwerken en de watervoorraad. Het is ook niet zo gek dat Augustus veel zorg besteedde aan zijn bouwprojecten, Augustus gebruikte deze om zijn macht te laten zien. Hij gebruikte het als propagandistisch middel. Ook dat Augustus graag over wilde komen als trouw zorgende oud-Romeinse patronus haakt in op het feit dat Augustus enkele reusachtige zonnewijzers en aquaducten liet bouwen. Toch waren het vooral de representatiegebouwen die tot doel hadden de Romeinen de macht van Augustus voor ogen te houden. Augustus liet daarom naast allerlei fora en theaters bouwen ook in totaal zo’n driehonderd tempels bouwen.

De Ara Pacis
Een bouwwerk dat eigenlijk wel representatief is voor de periode van Augustus, is de Ara Pacis. Een vredesaltaar, voltooid in 9 v. Chr. en gevestigd op het Marsveld in Rome. De senaat liet dit altaar bouwen om Augustus te verwelkomen na zijn lange vredesmissie in Spanje en Gallië. Een andere reden voor de bouw ervan is dat de burgers van Rome na jaren van oorlog en het afsluiten van deze periode door het verslaan van hun vijanden in Spanje en Gallië, op deze manier hun vrede wilden vieren. Het altaar is rijkelijk versierd met uit wit marmer uitgehouwen figuren en scènes. Zo is op het plaatje hier rechtsboven een aantal hoogwaardigheidsbekleders afgebeeld en op de afbeelding eronder Augustus met zijn familie. Ook staan onder andere Romulus en Remus, Marsen de godinnen Roma, Venus en Pax (vrede) afgebeeld. De godin Roma is bijvoorbeeld afgebeeld zittend op een stapel wapens, alsof ze de wapens en dus ook de vrede bewaakt voor de Romeinen. Aan de hand van dat soort beeltenissen en (subtiele) hints en metaforen, laat Augustus zien aan wie de vrede in Rome te danken is, en daar behoord hijzelf ook toe, weer een vorm van propaganda dus. Het altaar werd, net als alle andere altaren, gebruikt om (dieren) te offeren aan een godheid. In dit geval waarschijnlijk de godin Pax. De Ara Pacis heeft qua bouw wel wat weg van een tempel, het is vierkant met aan de voorkant een trap naar de ingang. Bovendien zie je vooraan vier halve Corinthische zuilen compleet met architraaf zoals te zien is op de afbeelding rechtsonder. De eerste resten van de Ara Pacis zijn in 1568 gevonden, de officiële opgravingen zijn gestart in 1903. Tot op de dag van vandaag staat dit altaar nog steeds overeind, nu in een glazen kooi dat dienst doet als museum, vlakbij een ander grootschalig bouwwerk van Augustus, het Mausoleum.

De opvolgingskwestie

Nu weer even terug in de tijd, terug naar Augustus. Deze keizer had namelijk een probleem waar wel meer leidersfiguren mee kampen. Wie zou hem moeten opvolgen als hij dood was? Als Augustus een zoon zou hebben zou dat niet zo’n moeilijke vraag zijn, het probleem is echter dat Augustus alleen een dochter had. Augustus trouwde in zijn leven met drie vrouwen. De eerste was Clodia,m de zuster van Marcus Antonius, hij trouwde haar om het triumviraat te bezegelen. Toen dit uit elkaar viel, was het met de liefde ook snel gedaan. Hierna huwde hij Scribonia, de vrouw met wie hij zijn enige dochter, Julia, zou krijgen. Kort na de geboorte van Julia was het echter alweer gedaan tussen hen, Augustus liet haar vallen en koos voor Livia Drusilla met wie hij samenbleef tot hij stierf. Om toch maar aan zonen te komen liet hij zijn dochter aan een aantal mensen uithuwelijken. Als eerst met Marcellus, de neef van Augustus, in 25 v. Chr. Helaas voor hem stierf hij op zijn twintigste. Trouwe vriend en generaal van Augustus, Agrippa, gold nu al meest veelbelovende opvolgingskandidaat. Agrippa moest scheiden van zijn vrouw en trouwen met Julia, samen kregen ze vijf kinderen waarvan Augustus zijn oudste twee zoons adopteerde. Aangezien beide jongens nog te jong waren om op te volgen bij plotseling overlijden, werd Tiberius eerst tijdelijk als zoon geadopteerd. Toen het niks meer werd met de zoons van Julia en Agrippa, was Tiberius opvolgingskandidaat. In 13 n. Chr. was het officieel toen Augustus aan Tiberius het imperium proconsulare maius toekende. Hiernaast is de stamboom van Augustus in 14 n. Chr. te zien. Ook is hierop goed te zien hoe Augustus zijn tweede generatie veiligstelde door een dochter van Julia en Agrippa, Agrippina, uit te huwelijken aan Germanicus. Een van hun zoons, Galigula, zou later Tiberius opvolgen als keizer.

Hoe Augustus aan zijn einde kwam

Nu Augustus zijn opvolging veilig had gesteld, kon hij met een gerust hart dood gaan. Dat deed hij dan ook op 19 augustus 14 n. Chr. Tijdens een van zijn reizen raakte hij aan de wat minder heroïsche ziekte diarree. Hij stierf in Nola, in het bijzijn van zijn vrouw Livia en een aantal haastig toegesnelde hoogwaardigheidsbekleders. Als een echte keizer stierf hij met een paar mooie zinnen op zijn lippen. “En als het u goed is bevallen, klap dan voor het stuk en doe ons allen uitgeleide met applaus.” Na gevraagd te hebben hoe het met zijn enige dochter stond, zei hij tegen zijn vrouw: “Livia, leef voort indachtig ons huwelijk. Vaarwel”

Dat was het einde van de eerste keizer die het Romeinse rijk kende. Later zouden nog vele keizers volgen, beginnende met Tiberius, maar of ze allemaal zo goed waren als Augustus is de vraag. Augustus had orde geschapen in de chaos, Augustus had vrede gebracht in de oorlog, Augustus had veel doorgemaakt en veel bereikt. Ik denk dat hij bekend stond als een sympathieke man, niet veel keizers hebben een welkom-thuis-geschenk ter grote van een huis gekregen na een veldtocht. Het kan ook niet anders, de mensen waren blij met de vrede, blij met de welvaart. De mensen waren blij met Augustus. De bekende geschiedschrijver Tacitus, die bekend staat om zijn documentatie, maar ook om zijn scherpe critiek op het principaat, was ook van mening dat de stabilisatie doorgevoerd door Augustus, een positieve uitwerking had op de samenleving. Augustus ook, zou later blijken, want deze keizer is tot op de dag van vandaag nog een bron van inspiratie voor velen.