Top 100 oudste kerken van Nederland

De Sint-Servaasbasiliek is de oudste kerk van Nederland. De Sint-Servaascrypte in deze kerk stamt namelijk al uit 560 n.Chr. De Sint-Pancratiuskerk in Mesch is wel iets jonger, maar met een ouderdom van meer dan 1000 jaar bezet deze kerk de tweede plaats in de top 100 van oudste kerken van Nederland. De nummer drie op de ranglijst is de bijzondere "Oude Kerk" van Oosterbeek. Ook deze kerk bestond al toen het tweede millennium nog moest aanvangen.

Criteria voor opname in de lijst

Om in in deze top 100 opgenomen te worden moet een kerk aan een zeker aantal voorwaarden voldoen. Ten eerste moet hij natuurlijk oud genoeg zijn om bij de oudste 100 kerken te behoren. Dat houdt in dat de bouw van de kerk minimaal in de 12e eeuw n.Chr gestart moet zijn. Een tweede voorwaarde is dat de ouderdom van de kerk enigszins betrouwbaar te bepalen moet zijn. Van de meeste kerken uit de lijst is geen exact jaar bekend waarin de bouw een aanvang nam, maar op basis van architectonische elementen is vaak wel de juiste eeuw te bepalen.

Als derde voorwaarde is gesteld dat de kerk voor een deel oorspronkelijk moet zijn. Dit criterium mag ruim worden opgevat. Ook wanneer slechts een deel van de muren, de toren of de crypte nog slechts in de oorspronkelijke bouwstijl is, dan wordt de kerk toch opgenomen in de lijst. Bijna geen enkele kerk in deze lijst heeft overigens geen of nauwelijks grote veranderingen ondergaan in de loop van de geschiedenis.

Datering ouderdom kerk

De top 100 oudste kerken van Nederland is gerangschikt op bouwjaar. Om preciezer te zijn, het jaar waarin met de bouw van de kerk gestart werd. Bij de oudste kerken in deze lijst is het precieze jaartal vaak verdwenen in de nevelen des tijds, dus de bouwjaren zijn vaak slechts bij benadering bekend. De leeftijd van een kerk wordt in dit soort gevallen geschat aan de hand van historisch archiefonderzoek of analyse van de bouwstijl en de dendrologische gegevens die men haalt uit de jaarringen van de in de kerk verwerkte balken. De gegevens waarop de lijst is samengesteld zijn afkomstig van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de RCE. Deze dienst baseert zich op historisch, wetenschappelijk onderzoek naar de rijksmonumenten die onder hun hoede vallen. Desondanks is het mogelijk dat deze lijst onjuistheden bevat. Dit is mogelijk, omdat nieuw onderzoek ervoor zorgt dat de datering van de kerk moet worden aangepast of omdat de juiste gegevens anno 2016 nog niet verwerkt zijn in de database van de RCE.

Sint-Servaasbasiliek, de oudste kerk van Nederland

De trotse aanvoerder van deze ranglijst is meteen ook een van de bekendste kerken van Nederland. De in romaanse stijl gebouwde Sint-Servaasbasiliek domineert al meer dan 1000 jaar de aanblik van het Vrijthof in Maastricht. De Sint-Servaasbasiliek is overigens al wel de vierde kerk die zich op deze plek bevindt. Het oudste deel van de kerk is eigenlijk een overblijfsel van een voorganger van de huidige basiliek, te weten de Merovingische kerk van Monulfus. Van deze kerk bestaat tegenwoordig nog de crypte, de Servaascrypte. Deze oudste van de in totaal vier crypten is gebouwd in het jaar 560. Bijzonder is dat in de crypte zich het vermeende graf van Sint-Servaas bevindt. Deze Armeense rond 343 n.Chr geboren bisschop, zou de eerste bisschop van Maastricht geweest zijn.

Sint-Pancratiuskerk in Mesch

De op een na oudste kerk van Nederland is de vrijwel onbekende Sint-Pancratiuskerk. Helemaal in het meest zuidelijke deel van Zuid-Limburg, aan drie kanten omring door België, staat de kerk daar in het kleine dorpje Mesch. Het oudste deel van de kerk, het schip, dateert uit de 9e eeuw. Bijzonder aan dit schip is dat de noordelijke buitenmuur gemetseld is in het fraaie opus spicatum, beter bekend als visgraatmotief. Dit motief werd in Romeinse en middeleeuwse muren vaak als decoratief element gebruikt.

Het koor van de kerk dateert van recenter datum. Hoewel dit oorspronkelijk ook net als de rest van de kerk in romaanse stijl gebouwd was, is het rond 1400 afgebroken en veranderd in een koor met de in die tijd gebruikelijke laat-gotische stijl. Het koor is opgebouwd uit mergelsteen dat lokaal gewonnen kon worden. Het oudste, onderste deel, van het schip is opgebouwd uit tufsteen dat duurder was omdat het geïmporteerd moest worden. Het bovenste deel van het schip is in de 19e eeuw verhoogd naar ontwerp van Johannes Kayser die ook de neoromaanse toren aan de kerk liet zetten.

Oude kerk Oosterbeek

Op de derde plek staat een kerk die soms onterecht de oudste kerk van Nederland genoemd wordt. Desalniettemin is de Oude Kerk van Oosterbeek een bijzondere en stokoude kerk. De kerk stamt uit de 9e of 10e eeuw. Het is samen met de Sint-Catharinakapel in Lemiers het enige bouwwerk in Nederland dat gebouwd is in de preromaanse stijl. Heel bijzonder is ook dat in de kerk materiaal is verwerkt dat afkomstig is van Romeinse bouwwerken die aan de overkant van de Rijn lagen. Het schip is het oudste deel van het gebouw dat in oorspronkelijke staat bewaard gebleven is. Het romaanse koor werd in de vijftiende eeuw vervangen door een koor in gotische stijl.

De kerk is tegenwoordig een eenbeukige kerk, maar vroeger bezat de kerk ook nog twee dwarsbeuken. Deze waren in 1856 aan de kerk toegevoegd. Later werden ze bij een restauratie van de schade uit de Tweede Wereldoorlog, samen met het gotische koor weer verwijderd. Hiervoor in de plaats kwam een bescheiden bakstenen koor in romaanse stijl. Interessant is dat de oude kerk een oude vriend heeft. De knotlinde die naast de ingang van de kerk staat is zo'n 300 jaar oud en daarmee ook een van de oudste van Nederland.

Top 100 oudste kerken van Nederland

Hieronder vindt u ranglijst met de top honderd oudste kerken van Nederland.

Lees verder

• Top 50 oudste kerken van Zeeland
• Top 10 oudste steden van Nederland