Valtherbrug - een veenweg uit de ijzertijd

In 1818 werd er letterlijk en figuurlijk een enorme historische vondst gedaan. Bij de grens tussen de provincies Groningen en Drenthe werd tijdens opgravingen een oeroude veenbrug gevonden, met een lengte van maar liefst 12 kilometer. De veenweg kreeg als naam de ‘Valtherbrug’, omdat hij nabij de Drentse plaats Valthe ligt. De vondst riep veel grote vragen op. Hoe oud was deze veenbrug? Wie hadden deze houten weg door het veen ooit gebouwd? En met welk doel?

Context: Drenthe als moeras

In vroeger tijden was Drenthe grotendeels een zeer moerassig gebied, dat voor een belangrijk deel uit veen bestond. De Romeinse geschiedschrijver Tacitus noemde deze veenmoerassen ‘water waarover men niet kan varen en land dat men niet kan betreden’. Reizen door Drenthe was in die tijd een gevaarlijke expeditie, voor wie er de weg niet kende; er was een grote kans dat men in die grote moerassen zou verdrinken of verdwalen. Mogelijk is dit één van de redenen waarom de Romeinen zich nauwelijks op het Drentse grondgebied hebben gewaagd.

Drenthe en de Romeinen

Er waren wel contacten tussen de toenmalige inwoners van Drenthe en de Romeinen, zo blijkt onder meer uit grafvondsten bij Wijster en de goudschat van Beilen. Waarschijnlijk was er een soort bondgenootschap tussen de Romeinen en de stammen die in Drenthe woonden. Die moerassige streek werd door de Romeinen mogelijk beschouwd als een uitstekende bufferzone, een soort natuurlijke verdedigingslinie, die het voor vijandige stammen uit het noorden moeilijker zou maken om de Romeinen in de lage landen aan te vallen.

Vele eeuwen later, in de middeleeuwen, bleef Drenthe een gebied dat moeilijk doorreisbaar was. Hieraan dankte de stad Coevorden zijn bloei in die tijd. De weg die langs Coevorden liep, was voor mensen buiten Drenthe één van de weinige veilige wegen, om door dat moerassige gebied bijvoorbeeld naar Groningen te reizen. Kortom: Drenthe was dus duizenden jaren grotendeels een moeras waar men moeilijk door kon reizen.

De ontdekking van de Valtherbrug

In 1818 werd er een enorme historische ontdekking gedaan door J.W. Karsten. Hij was 'Hoofd-Ingenieur bij den Waterstaat en der Publieke Werken'. Bij een opgraving vond hij een oude weg die bestond uit houten planken. Karsten besloot verdere opgravingen te doen en probeerde zo de weg in kaart te brengen. Uiteindelijk bleek deze houten weg (of veenbrug) een lengte te hebben van 12 kilometer. De weg loopt van Ter Apel naar Valthe. Het verbond de heuvelrug ‘de Hondsrug’ met de streek Westerwolde. In 1819 publiceerde Karsten over zijn ontdekkingen in de 'Algemeene Konst- en Letter-Bode'. Later zijn er onder meer nog opgravingen gedaan naar deze weg door onder meer J.F. Janssen (in 1848), door D.H. van der Scheer (in 1854 en 1855) en door G.J. Landweer (in 1891 en 1892).

Speculaties

De ontdekkingen die tijdens de opgravingen werden gedaan, leidden tot verwondering en bewondering bij veel historici. Hoe oud was deze brug? Welk volk had dit enorme bouwwerk gemaakt? In eerste instantie was er het vermoeden dat de brug door de Romeinen was gemaakt. Zouden zij dan toch militair aanwezig zijn geweest in Drenthe? Was dit gigantische bouwwerk bedoeld om de Romeinse troepen snel binnen Drenthe te verplaatsen? Was deze brug aangelegd door de Romeinse veldheer Lucius Domitius voor zijn veldtocht tegen de Germanen? Neen, deze theorie bleek geen waarheid te zijn.

Wie had hem dan gebouwd? Stamde hij misschien uit de middeleeuwen en was hij gebruikt om materialen aan te voeren bij de bouw van het klooster van Ter Apel? Of was hij toch veel ouder? Was het misschien een bouwwerk van de hunebedbouwers? Of was in deze streek vroeger ooit mijnbouw geweest en was de weg gebruikt voor het vervoer van delfstoffen (bijvoorbeeld metaal) van de mijngroeven naar de plek waar dit materiaal verwerkt werd? Een andere opvallende theorie was, dat deze brug door de mythologische Griekse held Herakles zou zijn aangelegd, om de 'kudde van Geryones' te vervoeren (wat één van zijn 'twaalf werken' was). Volgens soortgelijke theorieën zouden de hunebedden de 'Zuilen van Herakles' (Hercules) zijn, die eveneens in die mythische verhalen voorkwamen.

Ouderdom?

Bij de ontdekking van de Valtherweg was het meteen duidelijk dat het om een zeer oude weg ging. Het hout van de Valtherbrug was na al die eeuwen nog relatief goed bewaard (en was dus niet weggerot, zoals ander oud hout) omdat het in een veenlaag zat. Maar hoe oud was de Valtherweg precies? In de 19e eeuw was dat nog totaal onduidelijk, vandaar dat er zulke zeer uiteenlopende speculaties over de oorsprong van deze weg ontstonden. Later kwamen er technieken die het beter mogelijk maakten om iets over de ouderdom van de weg te zeggen (al zijn er wel onderzoekers die beweren dat dergelijke technieken minder betrouwbaar zijn bij materiaal dat uit veen komt).

Feiten?

De meeste historici gaan er vanuit dat het grootste deel van de veenweg rond het jaar nul is gebouwd. (Al denken diverse historici dat sommige delen van de weg nog enkele honderden jaren ouder zijn en al rond het jaar 350 voor Christus werden aangelegd). De lengte is circa 12 kilometer en de breedte is gemiddeld zo'n 3 meter. Dit houdt in dat er mogelijk maar liefst 500 hectare bos gekapt zou moeten zijn voor het aanleggen van de Valtherbrug. Ondanks alle uiteenlopende, spectaculaire theorieën over de bouwers van deze veenbrug (van Romeinse veldheren tot en met Griekse mythologische helden) is hij waarschijnlijk 'gewoon' aangelegd door de toenmalige autochtone bewoners van Drenthe.

Doel?

Een grote vraag die natuurlijk velen bezighoudt is: waarvoor werd in de oertijd zo'n enorm bouwwerk gebouwd door de inwoners van Drenthe? In eerste instantie zou men verwachten dat deze veenbrug van 12 kilometer gebouwd werd voor het onderling verkeer en de handel tussen nederzettingen. Veel historici zetten daar echter hun vraagtekens bij. De Hondsrug (het heuvelgebied waar de brug begint) was rond het jaar nul inderdaad bewoond, maar dit gold hoogstwaarschijnlijk niet voor het eindpunt van deze veenbrug, de streek Westerwolde. Mede daarom bestaat er het vermoeden dat deze enorme brug voor religieuze doeleinden zou zijn gebruikt, bijvoorbeeld voor rituelen die gedaan werden in de streek Westerwolde. Mogelijk ging dit om diensten ter ere van de godin Nerthus. Deze theorie is echter allerminst onomstreden. Waarschijnlijk zal de Valtherbrug altijd met raadselen omringd blijven.

Andere veenwegen

De Valtherbrug is de grootste en bekendste veenweg die in Nederland gevonden is, maar zeker niet de enige. De oudste gevonden veenweg in Drenthe is waarschijnlijk de Smeulbrandenweg; deze bevindt zich eveneens bij de plaats Valthe. Hij stamt uit het midden-meolithicium oftewel de ‘midden steentijd’ (dit tijdperk duurde van ca. 4250 voor Christus tot ca. 2500 voor Christus). Ook de Veenweg van Nieuw-Dordrecht stamt uit de steentijd (maar dan het laat-neolithicum, waarschijnlijk tussen 2500 en 2000 voor Christus). Uit de bronstijd stamt een veenweg die als naam draagt 'het Zuidelijk planken voetpad'. Dit pad bevindt zich bij Klazienaveen. Uit de ijzertijd stamt het 'Noordelijke planken voetpad' bij Smilde. De bovengenoemde houten veenwegen zijn allemaal nog ouder dan de Valtherweg, die namelijk uit de 'late ijzertijd' stamt. Ook in de middeleeuwen zijn er nog veenwegen gebouwd, maar dan van steen: de Veenweg van Buinen en de Veenweg van Bronnegeer.