Derde Engels-Nederlandse oorlog (1672-1674)

Aan het einde van de zeventiende eeuw veroorzaakte de Franse koning Lodewijk XIV veel spanning in Europa door een enorm leger op de been te brengen. Lodewijk XIV was van mening dat Frankrijk haar natuurlijke grenzen terug moest krijgen en was vast besloten om dit plan ook ten uitvoer te brengen. Om de Fransen dreiging het hoofd te bieden besloten Zweden, Engeland en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden om een zogenaamde alliantie (verbond) te sluiten waarbij ze op elkaars steun konden rekenen mocht het tot een oorlog met Frankrijk komen. Helaas besloot de Engelse koning voor eigen gewin te gaan en hij speelde dan ook een gemeen dubbelspel, achter de rug van zijn bondgenoten om. Het gevolg was dat de Republiek en Engeland voor de derde maal op rij met elkaar in oorlog raakten waarbij de Engelsen werden geholpen door de Fransen.

Inhoud

• Achtergrond
• Oorlog tegen Engeland (1672-1674)
• De Slag bij Solebay - 7 juni 1672
• De Eerste Slag bij het Schooneveld - 7 juni 1673
• Tweede Slag bij het Schooneveld - 14 juni 1673
• Slag bij Kijkduin* - 11 augustus 1673
• Vrede

Achtergrond

De Franse koning Lodewijk XIV voerde een expansiepolitiek en de dreiging die daarvan uitging was zo groot dat de Republiek besloot een bondgenootschap te sluiten. Helaas was de macht tussen de Republiek en haar bondgenoten niet gelijk verdeeld waardoor de Engelse koning Karel zich liet omkopen door de Franse koning Lodewijk. Het gevolg was dat de Republiek niet alleen in een oorlog met Engeland verwikkeld raakte, maar ook met Frankrijk.

Alliantie
Met het eindige van de tweede oorlog tussen Engeland en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in 1667 kwam er helaas geen einde aan de onrust die er in beide landen heerste. De Franse koning Lodewijk XIV (1638-1715) had een enorm leger op de been gebracht om Frankrijk haar natuurlijke grenzen terug te geven en begon een Devolutieoorlog (1667-1668) tegen Spanje. De dreiging die van Frankrijk uit ging was zo groot dat de Republiek ondernam en ze sloot een 'triple alliantie' (verbond) met Zweden en voormalig vijand Engeland. Gezamenlijk kregen de drie landen het voor elkaar dat Frankrijk zijn oorlog tegen Spanje stopte maar de samenwerking verliep uiterst moeizaam. De vrijwel failliete koning Karel II (1630-1685) van Engeland had -vanwege zijn slechte financiële positie- vrijwel niets in te brengen en dat ergerde hem mateloos. Koning Lodewijk, die op de hoogte was van Karels slechte financiële situatie, besloot hem te benaderen en bood hem een samenwerking aan in ruil voor geld. Koning Karel twijfelde op zijn beurt geen moment en in 1607 tekenden beide heren in het diepste geheim het 'Verdrag van Dover' terwijl de Zweden en de Nederlanders in de veronderstelling verkeerden dat ze van hun Engelse bondgenoot niets hadden te vrezen.

Engelse- en Hollandse Oorlog

Na de ondertekening van hun verdrag hadden Lodewijk en Karel nog twee jaar nodig om alle voorbereidingen te treffen die nodig waren om de Republiek aan te vallen. Met de financiële steun van koning Lodewijk kon koning Karel zijn Engelse vloot weer op orde brengen en koning Lodewijk breidde zijn enorme troepenmacht nog verder uit. Op voorstel van koning Lodewijk hadden beide landen besloten om de taken te verdelen en de Fransen zouden de Republiek over land binnenvallen terwijl de Engelsen zouden aanvallen over zee. De Engelsen kregen hierbij hulp van diverse Franse schepen al hadden die strikte orders gekregen van koning Lodewijk om vooral geen schade op te lopen en de Engelsen de kastanjes uit het vuur te laten vissen. In 1672 kon koning Karel zich niet langer meer beheersen en gaf zijn vloot de opdracht een Nederlands handelskonvooi aan te vallen dat terug kwam uit het Osmaanse Rijk. Direct na de aanval van de Engelse kreeg de Nederlandse admiraal Michiel de Ruyter (1607-1676) de opdracht om met de Nederlandse vloot uit te varen om de orde op zee te herstellen en de derde oorlog tussen Engeland en de Republiek was hiermee een feit.

Oorlog tegen Engeland (1672-1674)

De Derde Engels-Nederlandse Oorlog was een onderdeel van de Hollandse Oorlog waarbij Engeland en Frankrijk de rollen goed hadden verdeeld. Aangezien Engeland veel ervaring had met oorlogsvoering over zee namen zij dat deel voor hun rekening waardoor ook de derde oorlog tussen beide landen wederom in zijn geheel op zee plaatsvond. De Engelsen staakten hun strijd tegen de Republiek uiteindelijk in 1674 waardoor de Franse koning Lodewijk veel macht verloor maar hij hield nog twaalf jaar stand voordat hij uiteindelijk opdracht gaf om de Republiek te verlaten.

De Slag bij Solebay - 7 juni 1672

Conform de afspraak tussen hem en koning Lodewijk gaf koning Karel zijn Engelse vloot in juni 1672 de opdracht om uit te varen en diverse Hollandse havens te blokkeren. De Engelse vloot kreeg hierbij steun van een aantal Franse schepen maar stond in zijn geheel onder leiding van de hertog van York -een latere koning van Engeland- Jacobus II Stuart (1633-1701). Helaas werd de Engels-Franse vloot overvallen door ziekten en ze werden gedwongen om voor anker te gaan in de haven van Solebay -ook wel Sole bay genoemd-. Na de aanval op hun handelskonvooi stond de Nederlandse vloot op scherp en zij ontvingen dan ook al spoedig het bericht dat de Engelse vloot gedwongen voor anker lag en besloten om uit te varen. Tot grote schrik van Jacobus verschenen op 7 juni diverse Hollandse schepen aan de horizon welke onder leiding stonden van admiraal Michiel de Ruyter. Voor Jacobus ook maar een commando had kunnen geven openden de Nederlandse vloot het vuur maar door de flinke tegenwind schoten de kanonnen letterlijk te kort. Dit gaf de Engelsen de tijd om zich te herstellen maar in de loop van de middag draaide de wind in het voordeel van de Nederlanders. Gedurende de middag vonden er diverse rechtstreekse confrontaties plaats tussen de Engelse en Nederlandse schepen maar toen de wind stil viel hielden beide landen het voor gezien. Na afloop claimden beide landen de overwinning maar strategisch gezien kon deze worden toegeschreven aan de Republiek aangezien zij door de aanval een blokkade van hun havens hadden weten te voorkomen.

De Eerste Slag bij het Schooneveld - 7 juni 1673

Koning Lodewijk zag na de Slag bij Solebay in dat zijn aanval over zee was mislukt en opende de aanval over land. Aangezien stadhouder Willem III van Oranje (1650-1702) met zijn legers aan de zuidkant van de Nederlanden de Fransen stonden op te wachten konden ze vrijwel ongehinderd via de noordelijke Nederlanden binnen vallen. De grondtroepen van Willem van Oranje waren geen partij voor de goed getrainde Fransen en deze wisten in hoog tempo op te rukken richting Utrecht. De paniek in Holland sloeg toe aangezien het Hollandse regeringscentrum binnen handbereik lag en stadhouder Willem III nam een drastisch besluit. Om Holland veilig te stellen besloot hij de Hollandse Waterlinie in werking te stellen wat hem door de bevolking niet in dank werd afgenomen, maar de Franse opmars wel een halt wist toe te roepen. Koning Lodewijk werd hierdoor gedwongen om nogmaals over zee aan te vallen en in juni 1673 kwam de Engels-Franse vloot weer in actie.

De Nederlandse vloot zat in de tussentijd ook niet stil en was in mei 1673 uitgevaren met als doel de vaargeul van de Engelse marinebasis Chatham te blokkeren en zo de Engelse vloot te beletten uit te varen. Maar toen de Nederlanders de vaargeul bereikten bleek de Engels-Franse vloot al te zijn vertrokken. Admiraal de Ruyter en zijn mannen spoedden zich huiswaarts en kozen positie bij het Schooneveld -een vlakte gelegen aan de Zeeuwse kust- en wachtten op de vijandelijke vloot. De Engels-Franse vloot stond tijdens deze slag onder leiding van Prince Rupert -Ruprecht van der Palts- (1619-1682) die flink overtuigd was van zijn eigen kunnen en hij was dan ook van mening dat de Nederlanders direct op de vlucht zouden slaan zodra ze hem en zijn vloot zagen naderen. Om de vluchtende schepen te kunnen onderscheppen besloot hij de Engels-Franse vloot in tweeën te delen waarbij het ene deel richting Hellevoetsluis voer en het andere deel richting het Schooneveld. Maar bij aankomst bleek dat geen Nederlands schip van plan was om te vluchten en riep hij zijn schepen in allerijl weer terug. Op het moment dat beide delen van de Engels-Franse vloot zich weer samenvoegden sloeg admiraal de Ruyter toe.

Admiraal de Ruyter en zijn vloot kozen frontaal de aanval en haalden een zeer gewaagde manoeuvre uit om het gat -dat de Fransen hadden laten vallen- te benutten. De Ruyter liet zijn gehele Nederlandse centrum als één man overstag gaan en brak zonder problemen door de Fransen linie heen. De Fransen waren op hun beurt met stomheid geslagen door het lef van de Ruyter en hadden grote bewondering voor zijn strategisch inzicht. Ze besloten zich tijdelijk uit het gevecht terug te trekken en volgden vol bewondering de verrichtingen van de Nederlandse admiraal. Op het moment dat de Ruyter de Engelse vloot volledig klem zette voelden de Fransen zich toch verplicht om hun bondgenoot te helpen en mengden zich weer in de strijd. Helaas brachten de Fransen hun admiraal -Prince Rupert- alleen maar in de problemen met hun terugkeer aangezien hij zijn hele vloot hierdoor opnieuw moest organiseren. De Ruyter had zijn schepen inmiddels al keurig in kiellinie en besloot handig gebruik te maken van de chaos die bij de vijand heerste. De Nederlanders braken te pas en te onpas door de vijandelijke linies heen en Prince Rupert zag al snel in dat zijn positie onhoudbaar werd. Hij blies de aftocht en liet de overwinning hiermee officieel aan de Republiek.

Tweede Slag bij het Schooneveld - 14 juni 1673

Ondanks de aanzienlijke schade die zijn schepen hadden opgelopen besloot Prince Rupert om op zee te blijven terwijl de Nederlandse vloot terugkeerde naar de haven van Vlissingen om de schade te herstellen. Prince Rupert was er van overtuigd dat de Nederlandse vloot al spoedig weer zou uitvaren en had dan ook besloten om ze op te wachten in de buurt van het Schooneveld. Op 14 juni bleek dat Prince Ruperts gedachten juist waren geweest toen de volledig herstelde de Nederlandse vloot aan de horizon verscheen maar het moment van treffen was voor de Engelsen uiterst ongelukkig.

Op het moment dat de Nederlandse schepen aan de horizon verschenen bevond de Engelse vice-admiraal Edward Spragge (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) -welke was belast met de leiding over de Engelse voorhoede- zich op het schip van Prince Rupert -die belast was met de leiding over de achterhoede-. Terwijl de Nederlandse vloot in hoog tempo naderden haastte Spragge zich terug naar zijn schip maar Prince Rupert was er van overtuigd dat zijn vice-admiraal zijn schip niet op tijd kon bereiken en trok zijn eigen plan. Prince Rupert gaf zijn achterhoede het commando om de positie van de voorhoede over te nemen, maar de Fransen -die het centrum vormden- waren niet van deze beslissing op de hoogte. Toen zij de Engelse achterhoede zagen naderen waren de Fransen met stomheid geslagen en gingen ervan uit dat zij voor hen dienden te blijven om de formatie niet te verbreken. Ondertussen zag Spragge - die zijn schip had bereikt- zijn eigen centrum en achterhoede in een enorm tempo op hem af komen en de chaos aan Engels-Franse zijde was compleet. Admiraal de Ruyter en zijn mannen sloegen ondertussen met grote verbazing de verrichtingen van de vijandelijke vloot gaande en vroegen zich vertwijfeld af of Prince Rupert gek was geworden. De Ruyter besloot gebruik te maken van de verwarring die heerste en gaf zijn mannen de opdracht om het vuur te openen.

De strijd die volgden was kort maar heftig en moest uiteindelijk worden afgebroken toen beide partijen -door de harde wind- richting het landhoofd van Kent af dreven. Om te voorkomen dat hun schepen op de rotsen zouden lopen moesten beide admiraals het gevecht staken wat beide landen na afloop de mogelijkheid gaf om de overwinning te claimen. Strategisch gezien mocht de overwinning wederom aan de Republiek worden toegekend aangezien zij voor de tweede maal op rij het hoofd had weten te bieden tegen een veel grote vloot en had deze ook nog aanzienlijke schade weten toe te brengen.

Slag bij Kijkduin* - 11 augustus 1673

Ieder jaar vertrok er rond de maanden november/december een enorm Nederlands handelskonvooi vanuit Indië om alle goederen en specerijen vanuit de koloniën naar het thuisland te brengen en het handelskonvooi was berucht. De waarde die ze vervoerden liep vaak in de tientallen miljoenen en het konvooi was dan ook vanzelfsprekend een zeer gewild prooi voor vijandelijke schepen. Aangezien stadhouder Willem III vreesde voor de veiligheid van het konvooi gaf hij admiraal de Ruyter in augustus 1673 de opdracht om uit te varen, de Engelsen op te sporen en deze te verslaan. Prince Rupert was op zijn beurt in zijn nopjes toen hij het bericht ontving dat de Nederlandse vloot weer was uitgevaren en volgden direct hun voorbeeld. Op 11 augustus kwam het tot een treffen tussen beide partijen ter hoogte van het Nederlandse Kijkduin maar Ruperts eerste manoeuvre pakte zeer ongelukkig uit. Toen de wind plots van richting veranderde viel de gehele Engels-Franse formatie uit elkaar en Rupert gaf direct de opdracht om de aanval af te breken en terug te trekken, hij had de twee eerder verloren slagen tenslotte nog vers in het geheugen. Admiraal de Ruyter begreep op zijn beurt de rare manoeuvre van Prince Rupert verkeerd en zetten de achtervolging in. Toen een aantal Engelse schepen zonder enige reden de kust van Scheveningen beschoten was voor de Ruyter de maat vol en hij opende de aanval.

Net als bij de voorgaande gevechten was de Nederlandse vloot wederom in de minderheid maar door het goede strategische inzicht van admiraal de Ruyter wisten de Nederlanders het Franse centrum al spoedig te omsingelen. Voor het eerst sinds hun deelname aan de oorlog raakten de Fransen in een één op één gevecht met de Nederlandse vloot verwikkeld en liep hierbij aanzienlijke schade op. Aangezien de Franse commandant strikte orders had gehad van koning Lodewijk om niet te veel schade op te lopen besloot hij zich terug te trekken uit het gevecht en de Engelsen kwamen er alleen voor te staan. Toen Prince Rupert de Nederlandse achterhoede zag naderen besefte hij dat de Fransen de strijd hadden verloren en besloot wederom om terug te trekken. Het merendeel van de Nederlandse schepen zetten hierbij -op bevel van de Ruyter- de achtervolging in. Ondertussen was vice-admiraal Cornelis Tromp (1629-1691) in een persoonlijk gevecht verwikkeld met de Engelse admiraal Spragge die hierbij om het leven kwam en Tromp en zijn mannen deden meerdere pogingen om zijn schip -de HMS Prince Royal- in te nemen.

Toen de avond viel besloten beide partijen het voor gezien te houden. Beide vloten hadden aanzienlijke schade opgelopen, rond de 3000 bemanningsleden hadden het leven gelaten en er was geen enkel schip tot zinken gebracht. Ook dit keer kwam er geen duidelijke winnaar uit de bus maar was het wederom de Republiek die de overwinning op strategisch gebied had verdiend. Ze hadden door de aanval een landing van nieuwe Franse legers weten te voorkomen en hadden geen problemen met het herstellen van de schade aan hun vloot.

*De Slag bij Kijkduin werd uitgevochten nabij de plaats Den Helder waar een hoge uitkijkduin de naam Kijkduin had. Het gevecht vond dus NIET plaats bij de badplaats Kijkduin in Den Haag!

Vrede

De eerste scheurtjes in het bondgenootschap tussen Engeland en Frankrijk werden langzaam zichtbaar en toen het Engelse Parlement te horen kreeg dat hun koning afspraken omtrent het geloof had gemaakt met de Franse koning was voor hen de maat vol. Koning Karel werd door zijn parlement op het matje geroepen en moest een deel van zijn macht inleveren. Ondertussen had de Republiek een sterke bondgenoot gevonden die haar kon helpen om Engeland en Frankrijk op de knieën te krijgen.

Spaans-Hollands verbond

Ondanks de successen die de Nederlandse vloot had behaald begon het oorlogsmoraal in de gehele Nederlanden af te nemen en de roep om een einde te maken aan de oorlog werd steeds groter. De Republiek besloot op zoek te gaan naar een machtig bondgenoot die haar kon bijstaan en kwam al snel uit bij haar voormalig vijand Spanje. De Spanjaarden waren bereid de Republiek te helpen mits zij -na het eindigen van de oorlog- de handel van de Fransen en de Engelsen mocht overnemen. Beide landen werden het al spoedig eens en toen koning Karel het bericht ontving dat de Republiek een verbond had gesloten met Spanje wist hij dat hij de strijd had verloren. De verhoudingen tussen koning Karel en de leden van zijn parlement waren ronduit slecht en hij wist dat ze zijn verzoek om financiële steun nooit zouden goedkeuren als ze wisten dat ze de strijd met zowel de Republiek als Spanje aan moesten gaan. Toen het Engelse Parlement uiteindelijk ter ore kwam dat hun protestantse koning zelfs afspraken omtrent het geloof had gemaakt met de katholieke koning Lodewijk in ruil voor geld was voor hen de maat vol en ze besloten in te grijpen. Ze riepen koning Karel op het matje, namen hem een deel van zijn macht af én dwongen hem om vrede te sluiten met de Republiek. Koning Karel besefte dat hij geen keuze had en op 19 februari 1674 ondertekende hij en stadhouder Willem III de 'Vrede van Westminster'.

Hollandse oorlog

Voor koning Lodewijk was het een flinke tegenvaller dat zijn Engelse bondgenoot zich had teruggetrokken uit de strijd. Zonder hun hulp was zijn macht aanzienlijk afgenomen en de invasie over land kwam vrijwel in haar geheel stil te liggen. Aangezien de Republiek zich nu volledig op de Fransen kon richtten en hulp kreeg van de Spanjaarden wisten ze eindelijk tegengas te geven en koning Lodewijk besloot de Republiek een zogenaamd vriendschapsverzoek te doen. Het voorstel hield in dat Frankrijk geen aanvallen meer zou uitvoeren maar zijn troepen (nog) niet terug trok en de Republiek besloot het aanbod in 1674 te accepteren. De 'oorlog' tussen beide landen duurde in totaal nog vijf jaar tot koning Lodewijk zijn troepen in 1679 definitief terugtrok en de vrede tekenen. Hiermee kwam -twaalf jaar na het eindigen van de Derde Engels-Nederlandse Oorlog- ook een einde aan de Hollandse Oorlog.