De vrijheidsstrijd van de Nederlanden: Van Karel V tot Alva

De Nederlanden waren in de late Middeleeuwen een erg aantrekkelijk gebied voor buitenlandse vorsten. Die werden verleid door de rijkdom ervan. Deze rijkdom vloeide voort uit de bloeiende handel en nijverheid. Huwelijken zorgden er in de middeleeuwen voor dat buitenlandse vorsten konden meegenieten van deze economische groei. Dit gold ook voor de Habsburgers. Meer grondgebied deed het verlangen groeien naar eenmaking van Europa. Karel V, de Habsburgse vorst die tot keizer werd gekroond, droomde van een wereldrijk waarin hij eenheid wou op juridisch en relgieus vlak. Niet iedereen werkte echter mee en de Reformatie gooide roet in het eten. Later zou ook Filips II, zijn zoon, problemen ondervinden waarvan de beeldenstorm er slechts één van was. Hij stuurde de hertog van Alva maar zijn aanpak leidde tot de uiteindelijke splitsing van de Nederlanden waarbij de Noordelijke Nederlanden, Holland, onafhankelijk zou zijn en de Zuidelijke Nederlanden, Vlaanderen, onder Spaans bewind zou blijven

Karel V, Europees monarch en vorst van de Nederlanden

Een rijk als geboortepremie

Karel V werd in 1500 geboren te Gent. Hij plukte de vruchten van een geslaagde huwelijkspolitiek. Zijn moeder, Johanna de Waanzinnige, behoorde tot het Spaans koningshuis en liet hem niet enkel Spanje na maar ook de Amerikaanse kolonies en het Italiaanse zuiden. Zijn vader, Filips de Schone, behoorde tot het Habsburgse vorstenhuis en hierdoor erfde hij de Nederlanden, Hongarije, Bohemen en de Oostenrijkse erflanden.

Karel V als keizer?
In 1519 stelde Karel V zich kandidaat voor de Duitse keizerskroon en hij verkreeg dit ook. Zijn kanselier had een grote invloed op hem en liet hem nadenken over het idee om heel christelijk Europa te verenigen onder de Habsburgse vlag. Europa zou als een hecht blok het hoofd kunnen bieden aan de dreiging van de islam.

Een politiek van centralisatie

Om de eenmaking van Europa echter te kunnen realiseren moest Karel V onbetwist meester zijn in eigen huis. Daarom probeerde hij de centrale macht in zijn rijk te verstevigen.

Opstanden in Spanje en de Nederlanden

In Spanje en in de Nederlanden verliep deze centralisatie succesvol maar wel niet echt probleemloos. Omdat Karel V de steden zware belastingen oplegde, braken er vaak opstanden uit in die steden. De opstand van de Communeros in 1520 en de Gentse opstand in 1537 zijn hier enkele voorbeelden van. Opstanden werden hardhandig onderdrukt en vaak werden de leiders ter dood veroordeeld. Tijdens de Gentse opstand moesten de leiders met een strop rond hun nek door de stad wandelen voor ze werden geëxecuteerd. Tot op vandaag worden Gentenaars dan ook stroppendragers genoemd.

Hoe bereikte Karel V toch zijn doel?

Karel V slaagde er ondanks de vele opstanden toch in om het centrale gezag te doen gelden. Hij bereikte zijn doel door aan de hoge adel in de Nederlanden en in Spanje belangrijke posities toe te kennen. Deze posities hadden echter geen beslissingsmacht. Ook liet hij zich omringen door raadgevers uit de Nederlanden waardoor hij een beter overzicht had over wat er in die gebieden leefde. Bovendien verenigde hij de 17 Provincies, iets waar de Bourgondische hertogen van droomden, op juridisch en territoriaal vlak. Hij had namelijk na een reeks oorlogen deze 17 Provincies onder zijn gezag geplaatst. Enkel het prinsbisdom Luik kon onafhankelijk blijven.

Hij maakte tevens de Nederlanden juridisch los van Frankrijk en ook van het Heilig Roomse Rijk.

Duitsland, een blok aan het Habsburgse been

Hij slaagde er echter niet in om Duitsland te betrekken in zijn centralisatie. De machtige Duitse keurvorsten duldden geen inmenging in hun plaatselijk bestuur. Ze zouden dan ook een serieus probleem worden voor Karel V omdat ze de Reformatie zouden gebruiken om de Habsburgse eenmaking te dwarsbomen.

De Europese droom wordt een nachtmerrie

Frankrijk, de spelbreker
Toen Karel V in 1519 keizer werd van het Heilig Roomse Rijk leek de eenmaking van Europa dichtbij. Toch lukte het niet en hier waren tal van redenen voor. Frankrijk was een grote spelbreker in de droom van Karel V. Frankrijk werd omsingeld door gebieden die Karel V reeds in zijn macht had. Frans I, koning van Frankrijk, bond echter de strijd aan en moest keer op keer het onderspit delven tegen de machtige legers van Karel V. Maar Karel V had ook veel vijanden gemaakt in en buiten Europa waardoor het voor Frans I niet moeilijk was om steeds nieuwe bondgenoten te vinden in zijn strijd tegen Karel V. Zo bonden de hervormde Duitse vorsten, de paus en de Turkse sultan de strijd aan tegen de Habsburgse overheersing.

De bondgenoten van Frans I

Frans I kon de Duitse vorsten goed gebruiken omdat zij militair en financieel interessante bondgenoten waren. De paus had op zijn beurt een reden om Frans I, met zijn lutheraanse bondgenoten, te steunen. Hij vond de aanwezigheid van de Habsburgse troepen in Noord - Italië een bedreiging voor de Pauselijke staten.

Frans I deed eveneens beroep op het Turkse rijk, ook al was dit vijand nummer één van het christelijk geloof. Alle middelen heiligden het doel!

Door de talrijke oorlogen die beide partijen hadden, begon de schatkist van keizer Karel leeg te geraken. De druk op de rijke steden van Vlaanderen en Italië om die schatkist opnieuw te vullen, werd te hoog.

Politieke en godsdienstige instabiliteit in Europa

Karel V gaf zijn droom op

Karel V gaf uiteindelijk zijn droom op. Dit kan afgeleid worden uit drie beslissingen die hij in hetzelfde jaar nam. Zo splitste hij, in 1555, het rijk op in een Spaanse en Oostenrijkse tak. Zijn zoon Filips II erfde de Spaanse bezittingen en de Nederlanden. Zijn broer Ferdinand kreeg de Oostenrijkse erflanden.

Geen eenheid van godsdienst

Ook het idee om een eenheid op religieus vlak te hebben in Europa gaf hij op. In de vrede van Augsburg die men ondertekende in 1555 erkende hij het lutheranisme in het Heilig Rooms Rijk. Hiermee bevestigde hij de breuk in het christendom. De vrede van Augsburg maakte echter geen eind aan de godsdienstconficten omdat de vrijheid van godsdienst enkel gold voor de Duitse vorsten en niet voor de gewone burger.

Troonsafstand

Na de twee vorige beslissingen volgde de troonsafstand van Karel V. Hij kon de politieke nederlagen niet langer aanvaarden en besloot zijn zoon Filips II een kans te geven. Dit was echter geen geschenk voor Filips II aangezien hij een financieel zware erfenis achterliet.

Opstand tegen Filips II

Geen gevoel met de Nederlanden

Filips II was opgegroeid in Spanje en sprak enkel Spaans. Hij had, in tegenstelling tot zijn vader, geen enkele band met de Nederlanden en hield er ook niet van. Hij wantrouwde bovendien zijn medewerkers en streefde naar absolute macht. Bovendien was hij een katholieke fanatiekeling. In de Nederlanden had het protestantisme echter heel wat aanhangers en Filips II stuurde inquisitierechtbanken om hier een antwoord op te geven.

Filips II richtte 14 nieuwe bisdommen op. Aan het hoofd van een bisdom moest nu iemand staan die theologisch geschoold was. Dit zette kwaad bloed bij de adellijke kandidaten, die vaak geen theologische opleiding hadden genoten. Zij zagen hierdoor hun kans op een interessante broodwinning aan hen voorbij gaan.

Frustratie

Het wantrouwen van zijn politieke adviseurs liet zich voelen en graven en hoge adel raakten gefrustreerd. Onder hen Willem van Oranje, de graaf van Egmont en de graaf van Hoorne. Niet enkel zagen ze hun goede posities in het bestuursapparaat afnemen maar bezorgden de nieuwe bisdommen hen zorgen. Door de nieuwe regels konden hun kinderen, die geen theologische opleidingen hadden genoten maar wel meestal bisschop werden van een bisdom, niet langer die posities innemen. Ze gaven kardinaal Granvelle, de belangrijkste adviseur van Filips II en geen adellijk figuur, de schuld voor deze nieuwe wendingen. Ze eisten dan ook het ontslag van Granvelle. Filips II gaf hier echter geen gehoor aan. Hierop besloot Willem van Oranje en de graaf van Egmont niet langer de zittingen van de Raad van State bij te wonen.

Het conflict rondom Granvelle hield aan en uiteindelijk moest Filips II hem toch afzetten. Dit was natuurlijk een grote overwinning van de adel op politiek vlak. Zo konden ze opnieuw wat meer macht krijgen over het financieel beleid van Filips II zonder dat Granvelle hen in het oog hield.

Van verzet tot opstand

Eedverbond der Edelen

Hoewel Granvelle van het politieke toneel verdween, bleven de Nederlanden echter bezet onder de Spanjaarden. De hoge edelen van de Nederlanden ondernamen een poging om de plakkaten en de inquisities te milderen. Filips II liet zich echter niet beïnvloedden en behield de zaken zoals ze waren.

Hierop besloten leden van de lagere adel, zowel katholieken als hervormden, het Eedverbond der Edelen te vormen. Hierin pleitten ze voor godsdienstige verdraagzaamheid.

Ze noemden zichzelf de geuzen en kwamen in opstand. De hoge adel reageerde nogal verdeeld op de geuzenopstand. Oorspronkelijk hielden Willem van Oranje en de graaf van Egmont zich afzijdig.

De beeldenstorm
In 1566 hadden de Nederlanden een heel strenge winter. Dit zorgde ervoor dat de prijzen van het graan stegen en dat er voedsel tekort was. Hongersnood en werkeloosheid in de industrie leidden tot sociale onlusten. De wevers waren de armoede nabij en lieten zich opjutten door calvinistische predikanten. Ze gingen dan ook aan het plunderen in Steenvoorde en omstreken. Ze vernietigden beelden, sloegen altaren stuk en vielen kerken aan.

Gevolgen van de beeldenstorm : De hertog van Alva

De landvoogdes, Margaretha van Parma, kon na een aantal weken de orde herstellen maar Filip II wilde wraak. Hij wou de opstandelingen een lesje leren en stuurde de hertog van Alva. Deze begon aan een bloedige wraak en voerde de doodvonnissen uit die de Bloedraad uitsprak. Vooral Brabant in Vlaanderen werd hard getroffen. Daar sprak de Bloedraad wel 1150 doodvonnissen uit waarbij ook de graaf van Egmont en de graaf van Hoorne tot de slachtoffers behoorden.

Bovendien werden er nieuwe belastingen ingevoerd. Alva had het geld nodig om zijn repressieapparaat te betalen dus wijzigde hij het belastingstelsel en voerde hij heel wat vaste belastingen in waarbij zowel eigendom als verkoop van goederen werden belast.

De vrijheidsstrijd en breuk van de Nederlanden

Hertog van Alva vs Willem van Oranje

Het optreden van Alva zorgde voor gewapend verzet die uiteindelijk uitgroeide tot de opstand van de Nederlanden tegen het Spaanse bestuur.

Willem van Oranje, ook wel Willem de Zwijger genoemd, ondernam in 1568 te Groningen een gewapende inval in de Nederlanden. Deze inval mislukte wel maar luidde toch het begin in van de Tachtigjarige oorlog die pas in 1648 eindigde.

De Spaanse Furie

De watergeuzen behaalden in 1572 in Den Briel hun eerste succes. Het stadje werd een bolwerk vanwaar geheel Zeeland en Holland door de calvinisten veroverd werd.

Een jaar later keerde Alva teleurgesteld terug naar Spanje. Spaanse soldaten hadden nu geen echte opperbevelhebber en ook geen soldij. Dit alles zal leidden tot de Spaanse Furie. Twaalf dagen lang vernielden de Spaanse soldaten meer dan 600 huizen in Antwerpen en vermoordden ze duizenden burgers. Ze beroofden de burgers en dit bracht hen 5 miljoen gulden op.

Einde van de Nederlanden

De Staten -Generaal, die intussen zelf het roer in handen had genomen probeerde een akkoord te bereiken tussen katholieken en protestanten. Men sloot een Pacificatie in 1576 in Gent waarbij herstel van vrede voorop stond. Bovendien werd er geijverd om de Spaanse troepen uit de Nederlanden te verwijderen en erkende men het calvinisme als enige godsdienst in Holland en Zeeland. Voor de overige provincies van de Nederlanden heerste er godsdienstvrijheid.

De Pacificatie was echter broos en de calvinisten oefenden een schrikbewind uit ondanks de tolerantie die volgens het akkoord was voorgeschreven. Hiervan profiteerde Filips II dan weer om opnieuw de Zuidelijke Nederlanden onder zijn bewind te krijgen. De Noordelijke Nederlanden bleven echter in de handen van de opstandelingen. Toen Filips II stierf, gingen de Nederlanden naar zijn dochter Isabella.

In 1648 erkende de Spaanse koning tijdens de Vrede van Münster echter de onafhankelijkheid van de Noordelijke Nederlanden. Zij werden een calvinistische, burgerlijke republiek onder de naam Verenigde Provinciën en beleefden een 'Gouden Eeuw'. Het Zuiden bleef Spaans en exclusief katholiek. Zij beleefden een economische crisis.

Lees verder

• Pieter - Paul Rubens: van schilder tot diplomaat