De massamoord in kamp Sobibor

Op een afgelegen plek, diep verscholen in de bossen, vestigden de nazi’s in het voorjaar van 1942 kamp Sobibor. Sobibor was een vernietigingskamp, waar tussen april 1942 en oktober 1943 naar schatting 200.000 gevangenen werden gedood door vergassing, waaronder bijna 35.000 Nederlanders, die met treinen uit Westerbork werden aangevoerd.

Aankomst in het Vorlager

In april 1942 namen de nazi’s kamp Sobibor in gebruik. Zij hadden deze plaats, zes kilometer buiten het gelijknamige dorp, gekozen vanwege de afgelegen ligging en omdat er een spoorlijn lag. Deze spoorlijn voerde naar een houtvesterij en was aangelegd voor de aan- en afvoer van gekapte bomen. Op de plaats van de houtvesterij bouwden Joodse dwangarbeiders samen met vrijwilligers uit de Oekraïne het kamp. Kamp Sobibor had maar één functie: het ombrengen van alle gevangenen die per trein aangevoerd werden.

Het kamp had een omvang van 70 hectare en stond onder leiding van de SS. Het was verdeeld in zes afdelingen of Lagers, van elkaar gescheiden door prikkeldraad, terwijl om het kamp ook weer prikkeldraadversperringen en mijnenvelden aangebracht waren.

De gevangenen kwamen aan in het Vorlager en de aanblik van het kamp leidde niet direct tot verontrusting. Ze zagen alleen enkele barakken met namen als Lustiger Floh en Schwalbenest, opgefleurd met bloembakken, en via een luidspreker werd hun meegedeeld dat ze in een werkkamp aangekomen waren. Van de andere Lagers konden ze niets zien, omdat die met schotten of rietmatten gecamoufleerd waren.

Vergassing in Lager 3

Bij het perron stond een barak waar de gevangenen hun bagage moesten afgeven, waarna ze zich uitkleedden in een andere barak om te gaan douchen. Dat was nodig, zo was hun verteld, omdat ze een lange reis achter de rug hadden. Via de Himmelfahrtsallee liepen de mannen vervolgens naar de ‘doucheruimtes’ in Lager 3 en de vrouwen naar de kappersbarak waar hun haar afgeknipt werd. De nazi’s verkochten het haar aan Duitse bedrijven.

Veel gevangenen hadden op dat moment nog niet in de gaten wat hen te wachten stond. Alleen de Poolse Joden beseften dat het einde van hun leven heel dichtbij was. Zij boden regelmatig verzet, maar daarmee maakten de SS’ers korte metten: wie niet gehoorzaamde, kreeg direct de kogel.

Nadat de haren geknipt waren, leidde de SS, geholpen door de Oekraïners, de gevangenen naar de gaskamers. Die waren ondergebracht in een met bloemperken omgeven barak en waren zo groot dat er 500 mensen tegelijk gedood konden worden. Dat gebeurde niet met Zyklon B, zoals in andere kampen, maar met koolmonoxyde uit de uitlaatgassen van een dieselmotor, die door middel van buizen was verbonden met de gaskamer.

Als alle gevangenen overleden waren, sleepten leden van het Sonderkommando de lijken naar buiten en verwijderden gouden en platina vullingen. Dit Kommando bestond uit 150 tot 300 Joden, die voor een periode van vier tot zes weken aangesteld werden en daarna hetzelfde lot ondergingen als de meeste andere gevangenen. De SS zocht vervolgens nieuwe medewerkers uit als er een transport binnenkwam. In eerste instantie werden de doden begraven, maar na korte tijd besloot de SS de lichamen te verbranden, omdat dat sneller ging.

Kleding sorteren in Lager 2

Ook voor het sorteren van kleding en het werken in de verschillende kommando’s waren mensen nodig. Dat gebeurde in Lager 2. Deze gevangenen werden niet na een bepaalde tijd doodgeschoten, maar alleen vervangen als ze door ziekte hun werk niet meer konden doen. Ze maakten pakketjes van de kleding van de omgekomen Joden of werkten in de timmermanswerkplaats, de schoenmakerij, bakkerij of op de boerderij. Een groep gevangenen werkte in het Waldkommando, dat hout kapte voor de verbranding van de lijken.

De overige Lager

De gevangenen die in Lager 2 werkten, woonden in Lager 1. Lager 4 was bestemd voor reserve-eenheden van de Oekraïense militie en in Lager 5, dat in de zomer van 1943 was gebouwd, moesten gevangenen wapens demonteren die op de Russen waren veroverd.

De ontsnapping

Voor al deze gevangenen gold dat zij ook eens de gang naar de gaskamers zouden moeten maken. Het werk dat ze deden, betekende slechts een tijdelijke levensverlenging. Die zekerheid bracht twee gevangenen, Alexander Petsjerski en Leon Feldhendler, ertoe een plan te maken om met zoveel mogelijk gedetineerden te ontvluchten. Blijven betekende een gewisse dood, bij ontvluchten was er in ieder geval een kans om te overleven.

De mannen vormden met vijf anderen een comité, dat in het geheim voorbereidingen trof. Zij wilden een kans wagen op de dag dat zowel kampcommandant Reichleitner als zijn assistent Gustav Wagner afwezig waren. Op 14 oktober 1943 was het zover. Ongeveer acht SS’ers werden rond vier uur ’s middags omgebracht met bijlen en wapens die van de Oekraïense bewakers gestolen waren. De gevangene die bij de generator werkte, schakelde de stroom in het kamp uit en een andere sneed de telefoonlijn tussen Lager 1 en 2 door.

Via het Vorlager probeerden de gevangenen het kamp te verlaten. Zij knipten prikkeldraadversperringen door en gooiden planken over de sloot daarachter. Daarna baanden ze zich een weg door de mijnenvelden, terwijl de kogels van de bewakers op de wachttorens om hun oren floten. Velen kwamen om. De gealarmeerde SS’ers zetten direct een opsporingsactie in gang, samen met de Poolse politie, en zij schoten elke gevangene die zij aantroffen dood. Ongeveer 300 gevangenen slaagden er desondanks in de bossen te bereiken.

Selma Wijnberg

Slechts 47 daarvan maakten uiteindelijk de bevrijding mee door zich aan te sluiten bij Joodse partizanen of door onder te duiken. De rest werd gedood of kwam om door verraad van antisemitische Polen. Een van de overlevenden was Selma Wijnberg, een Joodse vrouw uit Zwolle, die erin slaagde een onderduikplek te vinden bij een Pools echtpaar, samen met haar vriend Chaim Engels. Onder zeer moeilijke omstandigheden kon het tweetal daar overleven.

Na de uitbraak schoot de SS de overgeblevenen gevangenen dood, liet de barakken afbreken door dwangarbeiders uit Treblinka en wiste alle sporen uit die herinnerden aan de massavernietiging. Toen Selma Wijnberg na de bevrijding terugkeerde naar het kamp, vond ze slechts een terrein met jonge bomen. Alleen de gebouwen van de houtvesterij stonden er nog. Niets wees erop dat op deze plaats in een tijdsbestek van anderhalf jaar minstens 200.000 mensen waren vermoord.

Opgravingen

In 2007 begonnen archeologen uit Polen, Israёl, Slowakije en Nederland met opgravingen op het voormalige kampterrein. Daarbij hebben zij de fundamenten van gaskamers blootgelegd en veel persoonlijke voorwerpen gevonden die mensen nog bij zich hadden, toen zij vergast waren, zoals brillen, ringen en gouden tanden. Ook zijn grondsporen van barakken ontdekt. Als het onderzoek is afgerond, wordt op het voormalige kampterrein een herinneringscentrum gebouwd.