Hoe de aardappel onze geschiedenis schrijft

Aardappels hebben een grote invloed op de geschiedenis van de mens. Een knollenplant uit Zuid-Amerika die de wereldgeschiedenis drastisch heeft doen veranderen. De aardappel werd door veel mensen als lekker ervaren en was eenvoudig te gebruiken in de keuken van toen. De mislukte aardappeloogst in Ierland veroorzaakte een massale emigratie van Ieren naar Amerika. De aardappel schrijft onze geschiedenis.

De giftige aardappel

In Zuid-Amerika zijn in Peru potscherven gevonden waar de aardappelplant op staat afgebeeld, deze scherven zijn 4.000 jaar oud. De oude Inca-beschaving teelde aardappelen voor consumptie, de plant zou samen met maïs en graan goed gedijen. De Spanjaarden die Zuid-Amerika koloniseerden en met de Inca's in oorlog kwamen ontdekten deze aardappelplant en namen hem mee naar Europa.

De plant kan nagenoeg overal groeien, behalve in laaggelegen tropische regio's. De opbrengst en voedingswaarde van de aardappel is hoger dan de graansoorten die toentertijd werden verbouwd. De toegevoegde waarde van de aardappelteelt lag veel hoger dan al het goud en zilver dat de Spanjaarden roofden van de Inca's. Van de aardappelplant zijn alleen de knollen in de grond eetbaar, alle groendelen van de plant zijn giftig, ook de knollen die groen zijn geworden boven de grond. In de begindagen van de aardappel waren er hele gezinnen die alleen maar aardappels aten en gezond oud werden. De hoge voedingswaarde van de aardappel wordt ook tegenwoordig nog erkend. De mensen in Europa moeten heel blij zijn geweest met dit nieuwe gewas, toch heeft de aardappel er in Europa lang over gedaan om een populaire groente te worden, er ging wel eens iets mis bij de introductie van de plant.

Ziek geworden door de aardappel

Dat de Spanjaarden de aardappel uit Zuid-Amerika hebben meegebracht klinkt plausibel, toch zijn er meer versies bekend over de introductie van de aardappel. Een is een verhaal uit 1586 over Sir Francis Drake die in Virginia, bij een aantal boeren met heimwee naar het thuisland Ierland, de aardappel ontdekte en deze aan Sir Walter Raleigh gaf die de aardappel liet verbouwen op zijn landgoed in Youghal, Zuid-Ierland. Toen de aardappelplant was uitgebloeid werden de groene bessen van de plant gekookt en gegeten, het resultaat was dat iedereen ziek werd. Het verhaal is niet geverifieerd zoals de meeste verhalen rond Sir Walter Raleigh. Een ander verhaal dat verteld wordt is dat de aardappel aan de West-Ierse kust is aangespoeld van een Spaans Armadaschip dat vastliep tijdens een storm. De aardappels werden gevonden door de plaatselijke bevolking die de aardappel vervolgens begon te telen.

De religie en de aardappel
Tijdens de 16de en 17de eeuw waren er in Europa veel religieuze spanningen rond het katholieke en protestantse geloof. De duivelbezweringen werden grof aangepakt, heksen werden op de brandstapel gezet. Het werk van de duivel Bëelzebub werd overal in terug gezien. Ook de aardappel moest eraan geloven, aangezien er vreemde, suggestief gevormde aardappels uit de grond kwamen tijdens de oogst. Dat de aardappel, na een winter onder de grond te hebben gelegen, zichzelf kon voortplanten en uitgroeien tot een volwaardige plant was ook verdacht en het werk van de duivel. Dit werd vergeleken met de doden die begraven waren en weer opstonden. De protestantse gemeenschap gaf aan dat de aardappel niet in de bijbel voorkwam en dus niet van god kwam.

De opmars van de aardappel

Rond 1758 kwam er een omslag voor de aardappel. Een dominee in Engeland die bekend staat om zijn dagboeken, Reverend Gilbert White, schreef dat jaar dat hij 59 aardappelplanten had groeien. Tien jaar later schreef hij in zijn dagboeken dat de plaatselijke bevolking, met name de armen, de aardappel als hoofdgerecht aten. In 1838 schreef William Cobbett in een Engels tuintijdschrift dat de aardappel een gezonde groente was die goed te combineren is met andere grovere groenten en vlees als maaltijd. In Wales en Ierland was de aardappelteelt zo groot geworden dat de boeren er hun schulden mee konden aflossen.

Duitsland

In Duitsland brak de hongersnood uit in Pruisen. Frederick de Groote, koning van Pruisen van 1740-1786, stuurde het leger naar het gebied met gratis aardappelen voor de hongerige bevolking. De mensen in Offenburg hebben toen een standbeeld geplaatst van Sir Francis Drake, hij bracht de aardappel naar Europa. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is dit standbeeld weer weggehaald.

Frankrijk
In Frankrijk was men destijds gericht tegen de aardappel terwijl de hongerige bevolking moest leven van wortels en eetbare varen-soorten. Een apotheker genaamd Antoine-Augustin Parmentier, die tijdens de Pruisische hongersnood in Duitsland in gevangenschap overleefde door het eten van aardappels, opperde het idee om deze ook in Frankrijk te introduceren. Vastbesloten stapte Antoine-Augustin Parmentier in 1770 naar de koning van Frankrijk, Louis XVI, en overtuigde hem de aardappel met de witte bloem in zijn tuinen te telen. Antoine-Augustin Parmentier slaagde hierin door het hof een diner aan te bieden waar vooral aardappel in was verwerkt. Het Franse hof was erg onder de indruk van de aardappel en stelde voor een gedeelte van de hoftuin in Versailles met aardappels te beplanten. Dit gedeelte van de hoftuin werd streng bewaakt en was geheim. De aanwezigheid van bewakers trok bij de plaatselijke bevolking nogal de aandacht, 's nachts werden de aardappels regelmatig uit de hoftuin geroofd. De aardappels verspreidden zich zodoende door het hele land en werden een vaste groente voor het diner. In 1793, nadat de Franse republiek werd uitgeroepen en koning Louis XVI was geëxecuteerd, werden de tuinen van Versailles volgeplant met aardappels als voedsel voor het volk. Antoine-Augustin Parmentier is een begrip geworden in de Franse keuken, hij stelde een aantal maaltijden samen waarin aardappel wordt verwerkt. Voorbeelden zijn 'Hachis parmentier' (rundergehakt met aardappelpuree) en 'Brandade de morue parmentier' (gezouten kabeljauw met aardappel), een wintermaaltijd.

De mislukte aardappeloogst in Ierland

In 1840 mislukte de aardappeloogst in Ierland door aardappelziektes zoals meeldauw. Deze ziekte, die veroorzaakt werd door de monocultuur in de landbouw, hield een aantal jaren stand. De hongersnood brak uit en veel mensen verloren hun huis en bezittingen omdat ze de huur aan de Engelse edelen niet meer konden betalen. Miljoenen mensen emigreerden naar Noord-Amerika, Australië, Nieuw-Zeeland en Groot-Brittannië en hoopten daar op een beter bestaan. Ook trokken veel boeren naar de grote steden toe waar tyfus en cholera veel slachtoffers maakten door de slechte leefomstandigheden. Ongeveer één miljoen mensen stierven door ziekte en honger. Doordat honger en armoede de Ieren naar Amerika bracht wakkerde de haat tegen Groot-Brittannië aan. Zij hebben Ierland niet geholpen tijdens de aardappelcrisis. In 1936 schreef E.A. Bunyard dat deze haat tegen Engeland inmiddels sterk was ontwikkeld. Rond 1960 leefden in Noord-Amerika 34,5 miljoen mensen die nazaten van Ierse emigranten waren. Zij stuurden de families in Ierland geld en munitie toe om de strijd tegen Engeland te steunen. Een strijd die heden ten dagen nog steeds woedt tussen de protestantse Ieren en de katholieke Engelsen, geïnitieerd door de mislukte aardappeloogst.

De hongerige armen van Europa

Het aantal inwoners tijdens de middeleeuwen in Europa is door de aardappel flink gegroeid. Aangezien de aardappel een eenvoudig te telen groente is en veel vitaminen bevat kan men leven van alleen maar aardappels. De armen wisten te overleven door aardappels te eten die ze zelf teelden en konden daardoor ook hun schulden betalen. Een mislukte aardappeloogst had dan ook catastrofale gevolgen omdat deze groente grootschalig werd ingezet tegen honger en armoede. Graan en mais waren moeilijker te bewaren en vergden meer inzet om te kunnen oogsten. Groene groenten waren toentertijd een echte delicatesse, de teelt hiervan was niet zo eenvoudig als die van de aardappel. De aardappel heeft in de geschiedenis van de mens een grote invloed gehad, hele naties werden groot of vielen uit elkaar door de invloed van de aardappel.

De aardappel van tegenwoordig

Tegenwoordig worden nog steeds veel aardappels gegeten. Er wordt ook van alles gemaakt van de aardappel. Naast chips en frieten wordt de aardappel ook voor het maken van behangplaksel gebruikt. Een mislukte aardappeloogst tegenwoordig laat de kiloprijs flink stijgen. De economische invloed van de aardappel is nog steeds aanwezig.

Lees verder

• Hoe koffie onze geschiedenis schrijft
• Hoe suiker onze geschiedenis schrijft