De ondergang of het einde van ridders: oorzaken

De ridder was tijdens de middeleeuwen een figuur die zich moest houden aan een erecode. In deze code werd beschreven dat ze zich hoffelijk moesten opstellen tegen edelvrouwen en dames. Geweld tegen hen was uit den boze. Ze stonden tevens voor betrouwbaarheid aangezien ridders niemand zouden verraden omwille van eigen belang of winstbejag. Misschien was dit type ridder zo in het begin van het ridderschap maar naarmate de lagere adel in de problemen kwam, veranderde de houding van de ridder. Ze werden rovers die meedogenloos te werk gingen. Aan hun ridderlijke heerschappij kwam langzaamaan een einde. Wat waren de oorzaken van deze ondergang?

Ontstaan van het ridderschap?

Feodaliteit, vermenging van militaire, economisch en politieke krachten

Om dergelijke evolutie te begrijpen van het ridderschap moet men terugkeren naar het ontstaan ervan. Het ridderschap ontstond onder Karel de Grote in 807. Hij maakte gebruik van het leenstelsel of feodaliteit om zo zijn rijk onder controle te houden. Dit leenstelsel was gebaseerd op landbezit waar militaire diensten aan gekoppeld waren. Zo kregen leenmannen een stuk grond dat men mocht beheren. In ruil moesten ze hun trouw zweren aan hun leenheer, hem adviseren indien nodig en hem militaire steun bieden wanneer gevraagd. Deze militaire steun bestond uit gepantserde ruiters, locitari, die de leenheer op zijn veldtochten ondersteunden. Zo werd het ridderschap geboren.

Ridders wonnen aan betekenis

Ridders bouwden burchten. Deze burchten waren oorspronkelijk gebouwd als toevluchtsoord bij vijandelijke aanvallen. Tijdens de 10e en 11e eeuw kreeg het echter meer en meer een andere functie. De ridderburcht werd een adelijke woning. Een plaats waar ernstig gepraat werd over politieke aangelegenheden.

Christendom was de motor van respect

Tijdens de 12e en 13e eeuw stonden de christelijke idealen in het middelpunt van de belangstelling. Kruistochten werden georganiseerd om zo de heidenen te verdrijven uit Jeruzalem. Paus Urbanus II die de mensen opriep om deel te nemen aan de Eerste Kruistocht sprak dan ook volgende woorden: "Laat nu ridder van Christus worden wie voorheen een rover was." Alle mensen werden aangemoedigd zich te gedragen naar de christelijke idealen van een ridder.

Culturele hoogtepunt in de 12e en 13e eeuw
Er ontstonden bovendien in de 12e en 13e eeuw ridderorden zoals de Orde van de Tempeliers, Orde van het Gulden Vlies of Orde van de Kouseband. Deze ridderorden werden vaak door vorsten gesticht en hadden de bedoeling om de hoogste adel aan zich te binden. In deze ridderorden stonden christelijke idealen centraal. Deelnemen aan kruistochten en ceremonies zoals de ridderslag was hierbij van groot belang. Dit maakte zelfs evenzeer deel uit van het ridder zijn als de typische toernooien of de hoofse cultuur.

Ideale ridder?

Helden in ridderromans

Heel wat ridderromans beschreven ridders als echte helden. Mannen die enkel hun wapens namen om te vechten voor rechtvaardige zaken of om de rust in het land te herstellen. Toen de paus de mensen opriep om op kruistocht te trekken, engageerden heel wat ridders zich. Ze wilden de strijd met ketters of heidenen aangaan om zo het christendom te beschermen. Dit alles versterkte het idee dat ze deugdzaam waren. Niemand had zien aankomen dat de nazaten van deze ideale ridders een losbandige, oncontroleerbare groep zou worden die een gevaar betekende voor alle dorpen waar ze doorheen trokken.

Ridderspiegel, geen helden meer

In de tweede middeleeuwen schreef Johannes Rothe in zijn 'Ridderspiegel' dat er drie soorten ridders zijn. De stralende helden van weleer was één van die drie soorten. Ze waren echter eerder een uitzondering geworden.

• De grootste soort waren de slechte ridders die eer noch goed hadden. Ze deugden niet en moordden en roofden.
• De andere soort zijn die ridders die landgoederen hadden in handen van hun leenheer. Deze ridders hadden de titel wel, maar niet het gedrag van een ridder. Zo vermoordden ze heel wat mannen, zodat er nogal wat vrouwen weduwe werden. Ze teerden op roven. Ook werden heel wat vrouwen door hen verkracht. Ze werden dan ook beschouwd als slechte christenen.
• De helden in de ridderromans waren ontaarde nazaten van echte edellieden geworden. In heel wat literatuur uit deze periode werden ridders zelfs de les gespeld.

Toernooien: niet zo ridderlijk of net wel?

Kloppartijen

Toernooien spreken nog steeds tot de verbeelding maar waren tijdens de 12e eeuw helemaal niet zo verfijnd zoals we denken. Het waren eerder wilde kloppartijen die dan ook door de kerk veroordeeld werden. De kerk die zich het recht toe-eigende om zich bij alle aspecten van het leven te moeien in de middeleeuwen wou eigenlijk dat deze toernooien verboden werden. Tijdens deze afschuwelijke feesten of markten, waarbij ridders hun kracht en moed kwamen bewijzen, liep het dan ook vaak fout. Het blindelings te lijf gaan van de tegenstander had meestal de dood tot gevolg.

Evolutie: Van kloppartij tot gereglementeerde tjost

Het toernooi evolueerde echter doorheen de tijd van een ongeregeld handgemeen tot de gekende 'tjost'. In deze vorm werd er niet gestreden met verschillende ridders tegelijkertijd maar moesten twee ridders een tweekamp uitvechten waarbij ze elkaar probeerden uit het zadel te lichten met een gestrekte lans.

Dit type toernooi werd wel gereglementeerd om zo ongevallen en misdragingen te beperken. Niet alle ridders smaakten deze strenge regels. Het is zelfs zo dat in de 15e eeuw een ridder in zijn memoires liet noteren dat het reglement zijn dapperheid in het gedrang bracht. Tijdens de 15e eeuw was een toernooi dan ook de enige manier om hun krijgskunde te tonen aangezien vernieuwingen op militair vlak hun ondergang inluidden.

Ondergang van de ridders

Vernieuwingen op militair vlak

De rol van de ridder op het slagveld werd beperkter door de uitvinding van handvuurwapens en artillerie zoals de bombarde, de voorloper van het kanon. Burchten waren hierdoor strategisch minder belangrijk geworden en een nieuwe manier van oorlogsvoering diende zich aan. Hierbij werd vaak gebruik gemaakt van huurlegers waardoor de ridder aan belang verloor. Een huurling was namelijk goedkoper dan een ridder. Zo verdiende een landsknecht van een huurleger 4 gulden per 28 dagen, een sergeant 8 gulden en de duurste was de kapitein die 40 gulden kreeg voor hetzelfde aantal dagen. De prijs van het huurleger was niet het enige voordeel. Men kon het huurleger opzeggen wanneer er men geen behoefte meer had aan hun diensten terwijl een ridder verbonden bleef aan de leenheer zolang hij een leencontract had lopen. Ook werd een ridder niet uitbetaald maar vroeg die land in leen. De opbrengsten van het land behoorden de ridder toe zolang hij een leencontract had.

Economische crisis had zijn gevolgen voor de ridder

Het Duitste rijk beleefde aan het einde van de middeleeuwen een economische crisis. Deze crisis is het gevolg van jarenlange oorlogen en klimaatsverandering waardoor er minder werd geoogst en men te kampen had met hongersnoden. Door deze hongersnoden daalde het bevolkingsaantal en lagen heel wat stukken land braak. Hier werden ridders door getroffen omdat net zij hun inkomsten haalden van hun leen, hun grond, die door de gewone boeren werden bewerkt. Wanneer die dus echter braak bleef liggen, hadden ze geen inkomsten en zelf bewerkten ze uiteraard de grond niet.

Van landbouweconomie naar geldeconomie, de doodsteek voor de ridder

Ook de omschakeling van een landbouweconomie naar een geldeconomie had zo zijn gevolgen. Kooplieden begonnen meer belang te hechten aan handelssteden waar het nieuwe geldstelsel uitgevoerd werd en ze veel nieuwe economische mogelijkheden hadden dankzij het gebruik van de kogge en de opbouw van havens. Zo lieten ze de adel, die aan hun land gebonden was, wat links liggen. Naarmate steden rechten afkochten begon de macht van de hoge adel te slinken en dat was voor ridders, die behoorden tot de lage adel, de doodsteek.

Lees verder

• De ridders in de middeleeuwen
• Tempeliers: Van ontstaan en hiërarchie tot de mythe en schat