Middeleeuwen: ridders: uitrusting, ridderslag en toernooi

Wie aan de middeleeuwen denkt, denkt waarschijnlijk aan ridders. De ridders vochten in hun harnassen in diverse oorlogen. Ze vermaakten zich tijdens toernooien. Ze beleefden in de hoofse romans spannende avonturen, in de hoop het hart van een mooie jonkvrouw te kunnen veroveren. Over de middeleeuwse ridder bestaat een geromantiseerd beeld, dat nog is versterkt door boeken en films. Wat was de werkelijke rol van de ridder in de middeleeuwen? Hoe was hij bewapend? Waarom waren de riddertoernooien zo populair? Maak kennis met de boeiende geschiedenis van de middeleeuwse ridders.

De eerste ridders

Het Karolingische rijk begon vanaf de tweede helft van de negende eeuw uit elkaar te vallen. Dat had tot gevolg dat hertogen, graven en heren hun gezag probeerden te vestigen over de lokale bevolking en liefst ook over een naburige concurrent. Ze hadden zwaar bewapende ruiters in dienst, die als taak hadden om de boeren onder de duim te houden en om het territorium van hun heer te verdedigen.

De gewapende burgers waren vaak afkomstig uit aristocratische families. Het waren vazallen zonder een leen, maar wel vrij van geboorte. Ze werden in het huis van hun heer gevoed. De zwaar bewapende ruiters konden overigens ook uit andere lagen van de bevolking afkomstig zijn, want militaire capaciteiten waren belangrijker dan afkomst.

Voor deze strijders te paard werd al snel de term ridder (=ruiter) gebruikt, chevalier in het Frans. In de elfde eeuw hadden de als ridders betitelde ruiters te paard nog weinig prestige. Dat veranderde in de twaalfde eeuw. De kerk had ridders nodig voor de kruistochten. Ook gaf de kerk een gewijd tintje aan de inwijdingsceremonie van een ridder.

Het ridderideaal

In de loop van de middeleeuwen kwam de idee van de ridderlijkheid tot bloei. De kerk kwam met een gedragscode. De ridders mochten niet vechten op feestdagen. Ook mochten ze geen weerloze vrouwen en priesters aanvallen. De wapens mochten alleen worden opgenomen voor hogere, door de kerk bepaalde doelen. Een ridder had niet alleen wereldlijke deugden: moed, trouw aan de heer en solidariteit met zijn strijdmakkers. Voortaan had een ridder ook geestelijke deugden: dienstbaar zijn aan kerk en geloof en de bescherming van de zwakkeren.

Ook in de ridderromans werd de ridder een spiegel voorgehouden. In de verhalen van Karel de Grote werd het belang van trouw aan de heer getoond. De verhalen over Koning Arthur legden de nadruk op hoofse liefde, schoonheid en verfijning.

De uitrusting van de ridders

Maliënkolder

Belangrijk was de komst van de maliënkolder na het jaar 1000. Dit was een van ijzeren ringen gevlochten vest met korte mouwen. Later had de maliënkolder langere mouwen. Bovendien werden er beenstukken en een hoofdkap toegevoegd. Een maliënkolder, die in de middeleeuwen een uitstekende bescherming bood tegen steek- en slagwapens, was in die tijd een kostbaar bezit. Een complete maliënkolder bestond uit circa 70.000 ijzeren ringen. Het gewicht bedroeg tussen de zeventien en twintig kilo.

Helm

Ridders droegen vaak kegelvormige helmen. De helmen waren, ter bescherming van het gezicht, voorzien van een neusstuk. Helmen waren gemaakt uit een stuk, of uit verschillende stukken metaal of leer. Soms waren de helmen beschilderd. Met linten, leren koorden en veren versierde helmen zagen er fraai uit als ze opwaaiden bij een ridder die in volle galop ten strijde trok. De versieringen waren ook bedoeld om extra indruk te maken op de tegenstander.

Later werd de vormgeving van de helm veranderd. Gaatjes, een uitsparing en een vizier verbeterden de ventilatie en het zicht. In de loop van de dertiende eeuw werden helmen steeds vaker versierd met een helmteken: een beeldje inde vorm van een (fantasie)dier, een kroon of een hoorn. Het helmteken, dat de herkenbaarheid van de ridder vergrootte, werd boven op de hel vastgemaakt. Hierdoor werd de herkenbaarheid van de ridder vergroot. Helmtekens werden, vanwege de kwetsbaarheid, doorgaans alleen tijdens toernooien gedragen.

Schild

Met de lange schilden die de ridders oorspronkelijk droegen konden ze hun lichaam beschermen. Rond 1100 werden de lange schilden vervangen door kleinere schilden, zodat de ruiter veel beter zicht had. Die schilden hadden een typische driehoekige vorm. In Engeland en Frankrijk waren de schilden gemiddeld 1 centimeter dik, circa 60-65 cm hoog en circa 41-47 cm breed. De van hout gemaakte schilden, bedekt met een linnen of lederen hoes, boden enige bescherming tegen de houw van een zwaard of de stoot van een lans.

Harnas

De maliënkolder bleek niet goed bestand tegen de met kruisbogen afgeschoten pijlen, zeker als dat van korte afstand gebeurde. Men begon daarom steeds meer delen van het lichaam te beschermen met ijzeren platen. Zo ontstond het harnas. Een eenvoudig harnas dat de romp van het lichaam beschermde woog rond de vijf kilogram. Het harnas was veel eenvoudiger te repareren dan een maliënkolder.

Wapens

Ridders vochten met een zwaard en een lans. De lans was een houten schacht met een ijzeren punt van circa 15 centimeter. Met een zware lans onder zijn oksel kon een ridder re paard zijn tegenstander een dodelijke slag verkopen. Die manier van vechten vereiste wel vaardigheid van de ruiter, want hij moest met zijn linkerhand het schild vasthouden en de teugels bedienen. Bovendien moest hij stabiel in het zadel blijven zitten.

De ridder beschikte soms nog over andere wapens, zoals een dolk of een knots met ijzeren beslag.

De drie trappen van ridderschap

Niet alle ridders waren gelijkwaardig. Er bestonden grote verschillen in welvaart, macht en status.

Banieren waren vierkante vlaggen van gesteven en geborduurd laken. Alleen vermogende ridders met een grote heerlijkheid (gebied van een heer dat hem bepaalde rechten geeft) konden zich een gevolg van ridders onder eigen banier veroorloven. Deze zogenoemde baanderheren vormen de eerste trap van het ridderschap.

De tweede trap, de meerderheid binnen de ridderadel, werd gevormd door de gewone ridders. Zij mochten driehoekige vaandels voeren.

De knapen vormden de derde trap van de ridderschap. Een knaap was aanvankelijk een bewapende bediende die zijn heer diende. Later werd hij gezien als iemand die in de nabije toekomst het ridderschap zou verwerven. In de dertiende eeuw werd de status van de knapen verhoogd. Knapen waren leden van adellijke families die nog niet tot ridder waren geslagen.

De ridderslag

Vroeger was het gebruikelijk dat een nieuwe ridder op enigszins plechtige wijze het zwaard kreeg omgegord. Onder invloed van de kerk werd het een half kerkelijke ceremonie. Dankzij bewaard gebleven literaire bronnen is bekend hoe de ceremonie verliep.

De aspirant-ridder diende een reinigend bad te nemen. De nacht moest, gekleed in een wit gewaad, wakend in een kerk worden doorgebracht. De volgende dag kreeg hij het zwaard omgegord. Ook werden hem de gouden sporen aangegespt en kreeg hij een rood overkleed. In geknielde houding ontving hij van zijn heer met de platte kant van een zwaard een slag in zijn hals (de ridderslag).

Toernooien

Toernooien waren in de middeleeuwen een favoriet adellijk tijdverdrijf. Aanvankelijk stormden tijdens een toernooi, net als op het slagveld, twee ridderlegers op elkaar af, de zogenoemde mêlée. Vanaf de twaalfde eeuw gingen steeds vaker twee ridders op elkaar af, de zogenoemde jointe, onder het toeziend oog van de dames. De prijzen werden uitgedeeld door de dames. Werkelijkheid en hoofs roman vertoonden zo enige overeenkomst.

De kerk had bezwaren tegen deze toernooien. Immers, het ging niet om het vechten voor een hoger ideaal. De ridders kwamen bij elkaar om te pronken met hun kracht en dapperheid. Niet zelden kwam er tijdens een toernooi iemand om het leven. De kerk slaagde er echter niet in om, ondanks dreigementen als het ontzeggen van een christelijke begrafenis aan een gedode ridder of zelfs excommunicatie (uit een kerkelijke gemeenschap uitstoten), greep te krijgen op het riddergeweld. Het toernooi bleef tijdens de middeleeuwen populair, want het was niet alleen een favoriet adellijk tijdverdrijf, maar ook een praktisch trainingskamp en een huwelijksmarkt.

Lees verder

• Middeleeuwen: De slachtoffers van de middeleeuwse inquisitie
• Middeleeuwen: de Katharen, een fel vervolgde ketterbeweging
• Middeleeuwen: de universiteit, een geleerde gemeenschap