Tegeltableaus: geschiedenis, productie en populariteit

Versieringen en voorstellingen van bepaalde taferelen komen al voor vanaf de oudste tijden. De eerste grotbewoners maakten al wandtekeningen. De Romeinen en Grieken staan bekend door hun bijzondere mozaïeken. Ook in latere eeuwen werden telkens nieuwe versieringen op allerlei voorwerpen aangebracht. Tot die versieringen behoorden vanaf een bepaalde tijd ook tegeltableaus. Een tegeltableau bestaat uit een aantal gecombineerde tegels waarbij de voorstelling verspreid is over meerdere tegels. Tegeltableaus zijn al vroeg in de geschiedenis te vinden in landen als China, Japan en Portugal. In latere eeuwen werd het Friese Makkum zeer bekend om zijn tegelproductie.

Alhambra met toppunt vakmanschap

In Europa was Spanje in het verre verleden de bakermat van de tegelindustrie. Toppunt van vakmanschap op dat gebied tonen de betegelde muren van het Alhambra uit de veertiende eeuw in de Spaanse stad Granada. Vanuit Spanje werd veel aardewerk, met dezelfde techniek als tegels, naar Italië geëxporteerd en bloeide ook daar een aardewerkindustrie op. Van daaruit trokken veel Italiaanse pottenbakkers naar de havenstad Antwerpen waar tegels met ornamentele patronen in diverse kleuren werden vervaardigd. Vanuit Antwerpen verspreidde de tegelkunst zich naar het noorden.

Namaak Chinese voorbeelden

In het begin van de zeventiende eeuw kwam door de handel met China veel Chinees porselein naar Holland. Oost-Indiëvaarders brachten miljoenen schotels, kannen en kommen mee die ze van hier verhandelden naar verder in Europa. Omdat het porselein en de motieven en met name de blauwe kleur zo populair was probeerden de pottenbakkers de Chinese motieven na te maken onder meer op tegels.

Toepassingen van tegeltableaus

Vanaf die tijd werden tegeltableaus heel populair en werden in diverse bouwwerken toegepast.

• Woningen: Tegeltableaus werden in woningen aangebracht in keukens en bij open haarden. Maar ook in badkamers en toiletten.
• Statussymbool: Buiten de woning kwamen tegeltableaus voor in allerlei gebouwen en wilden de eigenaren daarmee blijk geven van hun rijkdom. Een tegeltableau werd een soort statussymbool.
• Voorstellingen: Zij werden beschilderd met voorstellingen uit het dagelijkse leven. Motieven waren bijvoorbeeld spelende kinderen, dieren, bloemen, landschappen, herderscènes, oude kostuums, schepen en mannen en vrouwen die een beroep uitoefenden.
• Bijbelse taferelen: Ook kwamen Bijbelse taferelen voor (waarvan bijna zeshonderd voorstellingen bekend zijn) die door de tegelmakers werden nagemaakt van bekende kunstenaars.
• Kruiswegstaties: In kerken werden wel eens tegeltableaus gemaakt als tegenhanger van glas in lood ramen zoals kruiswegstaties die als tegeltableaus werden uitgevoerd.

Bloeiende Nederlandse productie van tegels

Het was ook in de zeventiende eeuw dat er tegelbakkerijen verschenen in Bolsward, Delft, Enkhuizen, Gouda, Harlingen, Hoorn, Utrecht en Makkum. De tegels van die bakkerijen kregen meer en meer een Nederlands karakter. Tegels met patronen die voorheen uit louter ornamenten bestonden kregen gezelschap van tegels met elk een bepaalde voorstelling. Geliefde thema’s daarvoor waren onder meer dieren, portretten, soldaten en later allerlei vruchten als druiven, granaatappels en oranjeappels en ook bloemen verschenen op de tegels. De tegels werden op den duur in duizenden op bestelling gemaakt voor paleizen, kerken en kloosters over de hele wereld.

Achteruitgang populariteit en nieuwe opbloei

In Friesland werden aan het eind van de achttiende eeuw veel schepentableaus gemaakt die besteld werden door schippers als er succesvol met een bepaalde boot was gevaren. Maar door de slechter wordende economische toestand en concurrentie uit Engeland en Duitsland en het in zwang raken van behang ging de tegelproductie sterk achteruit in de tweede helft van de negentiende eeuw. Rond 1900 kwamen de tegeltableaus weer even in de belangstelling in de kunstperiode Jugendstil. Gevels, portieken en vooral wanden van dure hotels en restaurants werden in die tijd door kunstenaars van tegeltableaus voorzien.

Geschiedenis Koninklijke Tichelaar Makkum terug tot 1594

De oudste nog bestaande tegelfabriek is de Koninklijke Tichelaar Makkum. De geschiedenis van die fabriek gaat terug tot 1594. De oorspronkelijke techniek wordt nog steeds gehandhaafd waarbij elke tegel het resultaat van handwerk is. Dit terwijl er in de negentiende eeuw wereldwijd ambachtelijke technieken uit het industriële productieproces verdwenen. Ook de tegeltableaus die bij Koninklijke Tichelaar Makkum worden vervaardigd zijn geheel met de hand beschilderd. De fabriek beschikt over een standaard collectie tableaus maar maakt ook tableaus naar eigen idee of ontwerp van de klant.

Voorstelling aanbrengen met spons

Het aanbrengen van de voorstelling gaat met behulp van een zogenaamde spons die bestaat uit een stukje papier met gaatjes die de omtrek van de voorstelling aangeeft. De spons wordt op de tinzijde van de tegel gelegd waarna de tekening door middel van houtskool wordt aangebracht. De tegelschilder trekt die lijnen via de stippeltjes eerst na en vult daarna de vlakjes met kleur in. Daarna wordt de tegel nogmaals gebakken.

Lees verder

• Tegel: belangrijk bouwproduct voor huis, tuin en trottoir