De geschiedenis van het (heraldische) wapen

Waar de heraldische wapens vandaag de dag ware kunstwerken op papier zijn waren ze aan het begin van de twaalfde eeuw niet meer dan een paar gekleurde symbolen op de wapenschilden van de toenmalige ridders. Aangezien het steeds moeilijker werd om de ridders van elkaar te onderscheiden werd het gebruikelijk hun schilden van persoonlijke symbolen en tekens te voorzien. Naarmate het personaliseren van de wapenschilden steeds populairder werd, werd het voeren van een wapenschild in veel Europese landen een voorrecht dat was voorbehouden aan de elite zoals de adel en vorsten. Met het verdwijnen van het fysieke wapenschild ontstond de periode van de papieren heraldiek waarbij de wapens zeer uitbundig werden versierd en de heersende gewoonten en gebruiken volledig werden genegeerd.

Inhoud

• De geschiedenis van het wapen
• De opbouw van het wapen
• Het schild
• De schilddekking
• Kleurgebruik
• Begrippenlijst

De geschiedenis van het wapen

Naarmate het voor de herauten steeds moeilijker werd om de ridders te herkennen ontwikkelden ze de gewoonte om hun wapenschilden te versieren met persoonlijke symbolen en tekens. Toen het persoonlijk wapenschild in de loop der jaren werd verheven tot statussymbool kwamen er dusdanig veel verschillende wapens in omloop dat men besloot om een aantal regels in te voeren. Bij het naderen van de veertiende eeuw verdween het gebruik van het fysieke wapenschild steeds verder naar de achtergrond en kwam de zogenaamde papieren heraldiek in opkomst die een geheel nieuw licht wierp op het ontwerpen van nieuwe wapenschilden.

Doel en het gebruik van het wapenschild

De gewoonte om tekens en symbolen aan te brengen op een wapenschild (1) ontstond aan het begin van de dertiende eeuw toen de herauten (2) de schilden van hun ridders gingen versieren om ze beter te kunnen herkennen. Het snel kunnen herkennen van een ridder was voor een heraut van groot belang aangezien het - in tijden van oorlog - niet alleen zijn taak was om bij te houden welke ridders er gewond raakten, sneuvelden of gevangen werden genomen. Maar ook om te bepalen hoeveel losgeld men kon vragen voor de ridders die zij gevangen hadden genomen. Het gebruik van tekens en symbolen als herkenningsmiddel was hierbij niet nieuw, het feit dat de herauten de symbolen en tekens koppelden aan een persoon en zijn afkomst, was dat daarentegen wel. Naarmate het aanbrengen van persoonlijke versieringen op de wapenschilden een gewoonte werd, werd deze gewoonte aangeduid met de term heraldiek (3). Om duidelijk te maken welke ridder achter welk wapenschild zat verscholen begonnen de herauten met het aanleggen van wapenboeken (4) waarin iedere ridder plus zijn bijbehorende wapenschild uitvoerig werden beschreven.

Van verdedigingsmiddel naar statussymbool
Waar het persoonlijke wapenschild van oorsprong was bedoeld als verdedigingsmiddel werd het in de loop van de jaren steeds meer een manier om andere je identiteit en bijbehorende status duidelijk te maken. In navolging van de ridders besloten ook vele vorsten en edelen om wapenschilden te laten maken waarna de populariteit van het wapenschild in hoog tempo steeg. Onder invloed van de riddertoernooien werd het wapenschild zelfs verheven tot statussymbool waarna de ridders hun persoonlijke schilden gingen doorgeven aan hun zo(o)n(en) en het familiewapen ontstond. Bij het bereiken van de veertiende eeuw was het voeren van een wapen zelfs zo mateloos populair dat het allang geen alleenrecht meer was van de ridders, vorsten en edelen. Zo lieten ook steden, gilden, geestelijken, gegoede burgers en - uiteindelijk - zelfs boeren een eigen wapen ontwikkelen waardoor er een ware 'wildgroei' aan wapens ontstond.

Van wapenschild naar wapen

Bij het bereiken van de veertiende eeuw was het voeren van een heraldisch wapen (5) in vrijwel alle lagen van de bevolking gebruikelijk en het aantal wapenschilden dat in omloop kwam steeg enorm. Om de wildgroei aan wapenschilden in goede banen te leiden besloot men om regels op te stellen die niet alleen bepaalden aan welke eisen het wapenschild diende te voldoen, maar ook in veel gevallen bepaalden wie er bevoegd waren om een wapen te dragen. Deze regels omtrent het ontwerpen en voeren van een wapen werden in de heraldiek het wapenrecht genoemd en konden per land of zelfs per regio aanzienlijk verschillen. In de loop van de veertiende eeuw onderging het wapenschild nog (een laatste) opvallende verandering toen het fysieke schild steeds meer werd verdrongen door de 'papieren heraldiek'. Met andere woorden de nieuwe wapenschilden die werden gemaakt bestonden alleen nog maar op papier en werden niet meer op een fysiek schild afgebeeld. Met het verdwijnen van het fysieke wapenschild werd ook het woord wapenschild vervangen door de term wapen of blazoen (6).

De opbouw van het wapen

Het wapen was in de loop der eeuwen aan diverse veranderingen onderhevig waarbij de meest opvallende wel de overgang van het fysieke wapenschild naar de papieren heraldiek was. Voordat de wapens op papier werden gemaakt hadden de herauten slecht een beperkt aantal mogelijkheden om de schilden te onderscheiden waarbij met name het gebruik van bepaalde kleuren en patronen van belang was. Naarmate het schild niet langer het wapen zelf vormde maar een onderdeel werd van het papieren wapen werden ook de mogelijkheden om de wapens van elkaar te onderscheiden oneindig groot. Zo ging men diverse onderdelen aan het wapen toevoegen om het schild nog meer te laten opvallen waarbij men helaas het doel voorbijstreefde. Sommige wapens waren zo ingewikkeld door de veelvoud aan tekens en symbolen dat het vrijwel onmogelijk was om deze te blazoeneren (7) - het lezen van een wapenschild -.

Plaatsing
Het blazoeneren van een wapenschild was een vak apart. De heraut diende niet alleen de betekenis van vele tekens en symbolen te kennen maar ook te beschikken over een grondige kennis van de opbouw van het wapen. In de eerste plaats werd een wapen altijd gelezen vanuit het oogpunt van de drager. Met andere woorden, als de heraut het had over de rechterbovenhoek van een wapen was dit dus de linkerbovenhoek voor de kijker naar het schild. Met dit in gedachten werd de rechterzijde van het schild de kant waar de belangrijkste tekens en symbolen werden aangebracht simpelweg omdat het merendeel van de ridders het schild in hun linkerhand droegen. Wanneer de ridder het schild tijdens het lopen naast zijn lichaam liet hangen was alleen de rechterkant van het schild voor de vijand zichtbaar en diende dit dan ook in één oogopslag duidelijk te maken wie er achter het schild verscholen zat. Heraldisch rechts en heraldisch links werden onderscheiden door afwijkende termen te gebruiken. Zo werd heraldisch rechts vertaald als 'dexter' en was heraldisch links 'sinister'.

Symbolen en figuren

Alle symbolen en figuren die werden gebruikt om een wapenschild te personaliseren werden in de heraldiek 'stukken' genoemd. Waar het gebruik van stukken in de dertiende eeuw nog opviel door haar eenvoud werden de stukken steeds uitgebreider naarmate de papieren heraldiek haar intrede deed tot vrijwel ieder figuur kon dienen als stuk op een wapenschild. Om overzicht aan te brengen in de veelvoud van stukken die werden gebruikt deelde men de wapenschilden op in een tweetal categorieën. Alle wapenschilden die door middel van geometrische vormen in vlakken waren verdeeld werden gerekend tot de categorie heraut-stukken, alle overige wapens vielen onder de categorie 'gewone stukken'. De zogenaamde gewone stukken bestonden uit wapens die rijkelijk werden versierd met afbeeldingen die waren gebaseerd op veel verschillende thema's. Zo vormden natuurlijke elementen - zon, wolken, bliksem -, de mens en het menselijk lichaam, dieren - in allerlei soorten en maten, inclusief fabeldieren - en dagelijkse gebruiksvoorwerpen een onuitputtelijke bron van inspiratie voor het ontwikkelen van stukken.

Het schild

Het belangrijkste onderdeel van een wapen was oorspronkelijk het schild. In de twaalfde en dertiende eeuw werd met het schild het fysieke wapenschild bedoeld maar naarmate dit steeds minder werd gebruikt werd het schild een belangrijk onderdeel van het wapen op papier. Om de ridders goed van elkaar te kunnen onderscheiden werden er in de loop der jaren diverse manieren ontwikkeld om het schild haar eigen unieke karakter te geven.

De vorm van het schild

Ondanks dat er in de loop der jaren diverse regels werden opgesteld waaraan een wapen diende te voldoen was de keuze voor de vorm van het schild vrij en dan ook aan de mode onderhevig. Zo zag men in de twaalfde en aan het begin van de dertiende eeuw voornamelijk driehoekige schilden die vrijwel gelijkzijdig waren. In de loop van de veertiende eeuw deed het halfronde wapenschild haar intrede om in de vijftiende eeuw te worden vervangen door vele verschillende vormen door de opkomst van de papieren heraldiek. De schilden werden in de jaren die volgden steeds ingewikkelder waarbij de traditionele vormen werden aangepast door middel van het aanbrengen van insnijdingen, uitschulpingen en opgerolde en omgebogen randen. De schilden die in de vijftiende en zestiende eeuw werden gemaakt waren hiervan opvallende voorbeelden. Bij het bereiken van de achttiende en negentiende eeuw keerde men weer terug naar de basis van het wapen waarbij de aandacht weer meer kwam te liggen op de vorm van het schild zonder alle extra opsmuk.

De vlakverdeling van het schild
Naarmate er meerdere wapens in omloop kwamen moesten de herauten verschillende manieren verzinnen om de wapenschilden van elkaar te onderscheiden waarbij het verdelen van het schild in vlakken al snel won aan populariteit. Waar de eerste schilden een vrij eenvoudige vlakverdeling hadden werd het in de jaren die volgden steeds gebruikelijker om ieder vak zijn eigen eigenschappen te geven. Door vlakken, kleuren en tincturen met elkaar te combineren werd het mogelijk een oneindig aantal unieke combinaties te maken. De meest gebruikte combinaties op het gebied van het verdelen van de schilden waren:

1. Vlakverdeling door middel van een horizontale doorsnede
2. Een gedeelde vlakverdeling door middel van het verticaal halveren van het schild
3. Een vlakverdeling bestaande uit een horizontale doorsnede én een half gedeeld vlak
4. Een gedeelde vlakverdeling met een doorsnede aan de linkerzijde*
5. Een vlakverdeling door middel van vierendelen, waarbij ieder vlak een kwartier werd genoemd
6. Een vlakverdeling door middel van vierendelen met toevoeging van een hartschild
7. Vlakverdeling door middel van een schuin diagonaal van rechterbovenhoek naar linkerbenedenhoek*
8. Vlakverdeling door middel van een schuin diagonaal van rechterbenedenhoek naar de linkerbovenhoek*

* Let op! De omschrijving van de vlakverdeling werd gezien vanuit het oogpunt van de wapendrager. Dus links was voor de kijker rechts en andersom.

De aflijning van het schild

Naast de voornoemde vlakverdelingen ging men in de loop der jaren ook steeds meer gebruik maken van 'aflijning'. Oftewel het verdelen van het schild in vlakken door het plaatsen van verschillend gevormde lijnen. Net als bij de vlakverdeling werden ook bij het aflijnen al snel meerdere manieren gangbaar waarvan de volgende het meest gebruikt werden:

• Gepaalde (gedeelde) aflijning; het delen van het schild door het aanbrengen van een gekleurde verticale 'paal'
• Gepaalde aflijning in een x aantal vakken; het delen van het schild in meerdere vakken door het aanbrengen van meerdere gekleurde verticale 'palen'
• Gebalkte aflijning; het delen van het schild door het aanbrengen van een gekleurde horizontale 'balk'
• Gebalkte aflijning in een x aantal gelijke vakken; het delen van het schild in meerdere vakken door het aanbrengen van meerdere gekleurde horizontale 'balken'
• Dwarsbalk; het delen van het schild door het aanbrengen van een brede horizontale baan. De dwarsbalk leek veel op de gepaalde aflijning met het verschil dat de balk bij de dwarsbalk veel dikker was dan die bij de gepaalde aflijning
• Golvende dwarsbalk; het delen van het schild door het aanbrengen van een brede horizontale golvende baan
• Gekanteelde dwarsbalk; het delen van het schild door het aanbrengen van een brede horizontale baan die was voorzien van één of meerdere kantelen
• Keper (chevron); het delen van het schild door het aanbrengen van twee horizontale banen of lijnen die elkaar in het midden van het schild raakten. De keper hoefde hierbij niet alle zijde van het schild te raken en kon in verschillende gedaantes worden aangebracht zoals gekartelde en/of gebogen kepers

De schilddekking

Met de opkomst van de papieren heraldiek werd het al snel gebruikelijk om niet alleen het schild zelf te versieren maar ook de 'omgeving' van het schild. Men introduceerde hierbij in hoog tempo diverse 'schildekkingen' die zowel boven, onder, links of rechters van het schild konden worden aangebracht. Net als bij de 'stukken' (tekens en symbolen) die men gebruikte was het ook bij het kiezen en plaatsen van schilddekkingen van belang een link te leggen met de eigenaar van het schild waarbij (achtereenvolgens) de volgende schilddekkingen gangbaar werden:

Helmen

Naast het wapenschild behoorde ook de helm van een ridder tot één van de belangrijkste onderdelen van zijn wapenuitrusting en met de opkomst van de papieren heraldiek besloot men al snel om dit kenmerkende symbool een prominente plaats op het wapen te geven. De helm werd hierbij altijd boven het schild afgebeeld en het gebruik ervan werd al snel aan regels gebonden. Zo was het alleen vorsten toegestaan om een helm met open vizier en recht vooruit kijkend af te beelden op hun wapen en dienden edelen het vizier half of volledig te sluiten en de helm naar schuin rechts (dexter) te laten kijken. Voor bastaarden gold dat zij de helm met gesloten vizier én schuin links (sinister) kijkend dienden af te beelden. In navolging van de helm werd het gebruikelijk om de helm en/of het schild te bekleden met een zogenaamd dekkleed, wrong en/of diverse helmtekens.

Kronen

Naarmate het gebruik van helmen in aantal toenam ging men een zogenaamde helmkroon toevoegen. Dit was niet meer dan de afbeelding van een kroon die boven de helm werd aangebracht, maar net als met de helmen werd ook aan het gebruik van kronen al spoedig regels verbonden. Zo werden er diverse kronen aan diverse titels toegekend en was het niet toegestaan een kroon op het wapen te voeren als men niet ook de bijbehorende titel in bezit had. Voor de adel werd het gebruikelijk om een zogenaamde 'rangkroon' te voeren waarbij het uiterlijk van de kroon een directe verwijzing was naar de adellijke titel van de drager zoals jonkheer, (erf)ridder, baron, burggraaf, graaf, markies, hertog en/of prins was. Voor de koningen, keizers en andere regerend vorsten werd het voeren van de konings- of keizerskroon gebruikelijk waarbij de kroon de helm zelfs na een aantal jaren volledig verving. Op het onrechtmatig gebruik van een kroon op een wapen stonden veelal hoge boetes en straffen.

Dekkleden
Het dekkleed (ook wel helmkleed genoemd) was van oorsprong een stuk stof dat aan de achterkant van de helm werd gedragen om de nek te beschermen tegen de felle zon. Naarmate de riddertoernooien populairder werden en het onder de ridders gebruikelijk werd om zich zo fraai mogelijk uit te dossen kreeg het dekkleed hierbij een belangrijke rol. De kleden werden voorzien van franjes en versieringen en zo lang dat de ridders ze in een sierlijke wrong om hun helm moesten wikkelen om er niet over te struikelen. De pracht en praal van de fysieke dekkleden werd in de papieren heraldiek weerspiegeld door het afbeelden van rijkelijk versierde dekkleden in de twee hoofdkleuren van het schild. De stoffen, plooien en wrongen werden hierbij uiterst gedetailleerd weergegeven en trokken vaak zo veel aandacht dat het schild volledig in de verdrukking kwam. Toen de uitbundige wapens in de loop van negentiende eeuw werden ontdaan van al hun opsmuk werden ook de dekkleden weer een stuk eenvoudiger en minder in het oog springend.

Wrongen

De wrong was niet alleen bedoeld als versiering maar diende ook wel degelijk een doel. Zo werd een wrong gemaakt van twee ineengedraaide repen stof - bij voorkeur in de hoofdkleuren van het schild - en gevuld met wol of paardenhaar. Eenmaal aangebracht op de helm diende de wrong als bescherming tegen vijandelijke slagen, maar was in de papieren heraldiek puur bedoeld als versiering. Het dragen van een wrong op een wapen was niet voor iedereen in alle landen toegestaan. Zo was het dragen van een wrong in Engeland verboden voor iedereen die niet tot de ridderstand - of een hogere stand - behoorden, maar werd de wrong in Nederland op zo'n enorme schaal gebruikt dat deze al snel de kroon op het wapen verdrong.

Helmtekens

Naarmate het toevoegen van een helm steeds gebruikelijker werd ging men nieuwe manieren verzinnen om de wapens te onderscheiden, waarna de helmtekens hun intrede deden. De helmtekens werden hierbij simpelweg overgenomen van de daadwerkelijke tekens die op de helmen van de ridders waren aangebracht en konden dan ook uit veel verschillende toevoegingen bestaan. Zo was het mogelijk om voorwerpen boven de helm aan te brengen - zoals een kroon - of tekens op de helm zelf af te beelden. Het helmteken kon uit veel verschillende figuren, symbolen en/of afbeeldingen bestaan maar werd in de regel altijd kijkend naar rechts (dexter) afgebeeld.

Schildhouders

Naast de voornoemde figuren en symbolen werd het ook al snel gebruikelijk om het schild te laten dragen door één of meerdere schildhouders zoals leeuwen, adelaars, engelen en/of fabeldieren (eenhoorn). De 'staande' schildhouders werden hierbij afgebeeld op een ondergrond, zoals een lint met het motto van de wapendrager, maar 'vliegende' wapendragers (vogels en/of engelen) hadden vanzelfsprekend geen ondergrond nodig. De schildhouders waren overigens geen officieel onderdeel van het wapen en konden dan ook - na het erven van een wapen - naar eigen inzicht worden aangepast, iets dat overigens zelden gebeurden. Het meest gangbare was het afbeelden van twee schildhouders waarbij beiden een hoek of zijde van het schild ondersteunden, maar wapens met één of drie schildhouders waren ook niet ongebruikelijk. Naarmate het toevoegen van schildhouders won aan populariteit voerden diverse landen regels in omtrent het gebruik, waarbij in veel gevallen werd bepaald dat iemand alleen een schildhouder in zijn wapen mocht voeren als één van zijn voorouders ook een schildhouder in zijn wapen had gehad.

Wapenmantels

De wapenmantel was - net als de schilddragers - een zogenaamd heraldisch pronkstuk, wat betekende dat ze alleen in de papieren heraldiek bestond. Ondanks dat de wapenmantel veel leek op de met hermelijn gevoerde koningsmantels die werden gedragen door de middeleeuwse vorsten, was de mantel afgeleid van de geweven tapijten die zeer gewild waren eind veertiende en begin vijftiende eeuw. Het voeren van een wapenmantel werd al snel aan diverse regels verbonden waarbij het onder andere een voorrecht werd van de vorsten en hoge edelen (prinsen, hertogen etc). Bij vorsten werd de wapenmantel altijd onder de baldakijn (wapentent) afgebeeld en bij de hogere edelen onder de kroon of vorstenhoed. Voor de lagere adel, burgerij en boeren was het voeren van een wapenmantel in veel Europese landen verboden.

Baldakijnen

Om een wapen nog verder te verfraaien werden er ook baldakijnen (troonhemels) aan de wapens toegevoegd waarna het schild nog verder in de verdrukking kwam. Om de wapens weer wat overzichtelijker en duidelijker te maken besloot men om het advies van de jezuïet en heraldicus Silvester Petra Sancta (1590-1647) op te volgen. Waarna in het jaar 1609 werd besloten dat het voeren van een wapen met baldakijn alleen nog maar was toegestaan voor vorsten zoals koningen en keizers. Een koninklijk wapen diende hierbij niet alleen te worden voorzien van een baldakijn - in een koninklijk wapen wapentent genoemd - maar ook van een afhangende wapenmantel. De hoge edelen - prinsen en hertogen - mochten geen baldakijn voeren maar alleen een - niet opgebonden - wapenmantel die werd bevestigd aan de kroon of vorstenhoed.

Kleurgebruik

Waar het ontwerpen van een wapen vooral aan gewoonten en gebruiken was verbonden waren de regels omtrent het kleurgebruik in een wapen vrij strikt. In de eerste plaats kwam dit voort uit het feit dat men op het fysieke wapenschild simpelweg niet zo veel mogelijkheden had om verschillende kleuren en materialen te gebruiken en in de tweede plaats was het drukken van kleuren op papier nog vrijwel onbekend. Zo werden er officieel maar vier kleuren tot de zogenaamde 'heraldische kleuren' gerekend en werd het gebruik van twee tincturen en vijf soorten pelswerk toegestaan. Regels die met de opkomst van de papieren heraldiek, overigens, volledig naar de achtergrond verdwenen.

Heraldische kleuren

Tot de zogenaamde heraldische kleuren werden in de basis maar vier kleuren gerekend die in de heraldiek een afwijkende benaming kregen. Iedere kleur had hierbij een symbolische betekenis en een vaste weergave in het zwart-wit. Om het contrast in een wapen zo groot mogelijk te maken was het niet toegestaan om twee dezelfde heraldische kleuren over elkaar heen aan te brengen.

Tincturen

Naast de vier 'standaard' kleuren werd ook het gebruik van een tweetal tincturen toegestaan. Waarbij het woord tinctuur in de heraldiek een vertaling was van het woord metaal. Net als bij de heraldische kleuren was ook het gebruik van tincturen aan beperkingen verbonden. Zo was het niet toegestaan om de twee tincturen over elkaar heen te gebruiken, enkele uitzonderingen daar gelaten.

Pelswerk

In navolging van de papieren heraldiek werd ook het gebruik van pelswerk - patronen die waren gebaseerd op dierenvachten - al snel gangbaar waarbij met name vair en hermelijn veel gebruikt werden. Zo was vair gebaseerd op de blauw/grijzige vacht met witte buik van een eekhoornsoort en hermelijn op de kenmerkende witte wintervacht met zwarte staartpunt van het dier. In de heraldiek diende vair te worden weergegeven door azuur (blauw) aan te brengen op een ondergrond van argent (zilver) en werd hermelijn weergegeven door sabel (zwart) over argent (zilver) te gebruiken. In de loop der jaren ontstonden er veel verschillende variaties op de oorspronkelijke samenstelling van vair en hermelijn waarbij met name de variant goudhermelijn - sabel (zwart) op or (goud) - veel werd gebruikt.

Niet-heraldische kleuren

Aangezien het gebruik van vier kleuren maar zeer beperkt was besloten diverse landen om het heraldische kleurenpalet uit te breiden, waarbij iedere kleur zowel een symbolische betekenis had als een omschrijving hoe deze moest worden afgebeeld in zwart-wit. Een opvallende 'kleur' hierbij was de zogenaamde natuurlijke kleur die in de heraldiek werden omschreven als een kleur die het object of figuur in de natuur ook had. Oftewel voor de opkomst van de natuurlijke kleuren werd een leeuw bijvoorbeeld in het rood afgebeeld na het gebruik van natuurlijke kleuren werd deze geel met bruin.

Begrippenlijst