Heraldiek met hoogtij in de middeleeuwen

Heraldiek is de kennis van wapens. Met wapens worden dan niet de werktuigen of voorwerpen bedoeld om iemand aan te vallen maar de tekens die meestal zijn verwerkt op wapenschilden en die gekoppeld zijn aan een persoon, familie, gilde, instelling, stad of land. Een wapen in die zin wordt ook wel blazoen genoemd. Wapens worden vooral gevoerd vanaf de middeleeuwen maar zijn nog steeds belangrijk als herkenningstekens. De kennis van wapens kent een aantal onderwerpen zoals: beschrijving, gebruik, ontstaan, ontwikkeling, recht en reglementering.

Hoogtij in de middeleeuwen maar alleen wapen voor adelstand

In de vroege middeleeuwen was het voeren van een wapen voorbehouden aan de adelstand. De boerenstand voerde geen wapen maar dikwijls wel een huismerk dat vooral bedoeld was ter herkenning in de tijd van veel analfabetisme. Een huismerk kende eenvoudige tekens waar de betekenis makkelijk van kon worden afgeleid. Huismerken waren evenals heraldische tekens gestileerd. Het huismerk werd later in de middeleeuwen vaak opgenomen in een familiewapen toen die ook voortaan door boerenfamilies en burgerfamilies gevoerd werden.

Steeds meer anderen met een wapen en kerkelijke heraldiek

In de late middeleeuwen was het voeren van een wapen niet alleen meer voornamelijk voorbehouden aan de adelstand, boerenfamilies en burgerfamilies maar gingen ook steeds meer gilden, instellingen, steden en landen over tot het voeren van een wapen. Tevens ontstond er een kerkelijke heraldiek die zich door eigen regels en vormen onderscheidde van de andere wapens.

Wapenschild met veel toevoegingen

In de zeventiende eeuw bestond een wapenschild meestal niet meer louter uit de grondvorm maar leefden de ontwerpers zich uit in het bedenken van allerlei fantastische vormen en natuurobjecten. Die toevoegingen betroffen zeer creatieve uitingen of extra symbolen. Een wapenschild met veel toevoegingen is opgebouwd uit een aantal onderdelen zoals:

• Schild: Dat is het belangrijkste onderdeel van een wapen en heeft daarom een centrale plaats.
• Helm: Direct boven het schild bevindt zich een afbeelding van een helm. Soms zijn er figuren (helmfiguren) op de helm geschilderd.
• Dekkleed: Boven de helm is een kleed gedrapeerd dat in zwierige krullen omlaag hangt. Het kleed duidt op een kleed dat in de praktijk bij van het dragen van een helm dienst deed ter bescherming voor de zon. De zwierige krullen duiden op het snel aan flarden scheuren van zo’n kleed tijdens een toernooi.
• Wrong: Boven het kleed bevindt zich een wrong die bestaat uit een opgerolde doek.
• Kroon: Een kroon krijgt een plaats boven op de wrong. Uit het model van de kroon kan de rang van de eigenaar van het wapenschild worden afgeleid om welke reden de kroon ook rangkroon wordt genoemd.
• Helmteken: Het bovenste onderdeel van het wapenschild is het helmteken als een soort versiering.
• Schildhouders: Aan weerszijden van het schild hebben dieren of menselijke figuren de functie van schilddragers. Soms zijn het fabeldieren maar veel voorkomend is aan elke zijde een leeuw.
• Ordeteken: Onder het schild is vaak een ordeteken aangebracht waardoor duidelijk is welke ridderorden de bezitter heeft.
• Grond: Daar weer onder bevindt zich de grond als een versiering.
• Motto: Onder de grond is plaats voor een motto dikwijls in het Latijn maar kan ook in de landstaal.

Onderdelen op elkaar afgestemd

Alle onderdelen van het wapenschild moeten goed op elkaar zijn afgestemd zoals bijvoorbeeld de kroon in een goede verhouding moet staan tot het schild. Ook het formaat van alle andere onderdelen moet aangepast zijn om een harmonieus geheel te verkrijgen waar de houder status en eer mee kon behalen.

Vlakverdeling van het schild

Voor de vlakverdeling van de schilden bestaan verschillende mogelijkheden. Het schild kan in een aantal vlakken verdeeld zijn. Soms is het schild eenmaal doorgesneden van boven naar beneden of horizontaal waardoor twee nagenoeg gelijke vlakken ontstaan. Ook worden schilden dikwijls gevierendeeld. Bij een gevierendeeld schild is soms in elk deel een ander wapen opgenomen van bijvoorbeeld vier verschillende families. Bij het plaatsen van die wapens moet rekening worden gehouden met de belangrijkheid van de families. Overigens kan misverstand ontstaan over de plaats van die vier wapens omdat in beschrijvingen wordt uitgegaan van links en rechts vanuit het gezichtspunt van de drager en niet van degene die naar het schild kijkt.

Verwerking afbeeldingen

Afhankelijk van het soort wapen en degene die het voert kunnen diverse afbeeldingen op het schild voorkomen zoals onder meer:

• balken
• Franse lelies
• jachthoorns
• kruisen
• leeuwen
• ruiten
• torens

Speciale verwijzingen

De afbeeldingen op een wapenschild kunnen naar de naam van de drager verwijzen in welk geval sprake is van een zogenaamd sprekend wapen. Een voorbeeld is de familie Van Wassenaar waarbij drie wassende maantjes of wassenaars op het wapen staan of de gemeente Zuilen met drie zuilen op het wapen.

Lees verder

• Wapenschilden als herkenning en statussymbool