De oude stad Timboektoe: Werelderfgoed van Unesco

Timboektoe bestaat echt! Uit een Brits onderzoek (uit 2006) werd geconcludeerd dat één derde van de ondervraagden niet geloofde dat Timboektoe echt bestond. Ruim de helft omschreef het als een mythische plaats. De mysteries rondom de stad werden de wereld in gebracht door eeuwenoude legendarische verhalen waarin stond dat Timboektoe het Athene was van Europa. De afstand van Europa naar de Afrikaanse stad in Mali maakte de stad nog mysterieuzer. In werkelijkheid is de stad veel minder geheimzinnig. Timboektoe bestaat al eeuwen en wordt nog steeds bewoond. De mensen wonen in huizen gemaakt uit een bijzonder bouwmateriaal en de historische binnenstad staat sinds 1988 op de Werelderfgoedlijst van Unesco.

Geschiedenis van de stad Timboektoe

In Timboektoe zijn diverse archeologische resten aangetroffen van een nederzetting uit de vijfde eeuw. Er wordt aangenomen dat een seizoensgebonden nederzetting ontstond rond de tiende of elfde eeuw. Timboektoe was toen dus een plaats die tijdens bepaalde perioden in het jaar werd bewoond en daarna weer werd verlaten.

In het begin van de twaalfde eeuw werd de stad onderdeel van een Afrikaanse handelsroute. De inwoners van Timboektoe handelden in zout, goud, ivoor en slaven, waar de stad veel rijkdom door vergaarde. In de veertiende eeuw werd de rijke stad onderdeel van het oude Mali Rijk en sindsdien probeerden verschillende koninkrijken en stammen de macht te grijpen in Timboektoe.

In de eerste helft van de vijftiende eeuw kwam de stad onder de tijdelijke controle van de Afrikaanse bevolkingsgroep de Toeareg. Sinds 1468 is de stad in handen geweest van onder andere het Songhairijk (een islamitisch koninkrijk in West-Afrika) en Frankrijk. In de periode van het Songhairijk (14e-16e eeuw) werden vele culturele bouwwerken in de stad gebouwd, zoals moskeeën en mausoleums. Tevens werd er een bibliotheek gebouwd in samenwerking met de islamitische universiteit Sankore Madrasah met het doel om Timboektoe de wetenschappelijke hoofdstad van Afrika te maken. Vijfhonderd jaar later kwam de droom van de inwoners van Timboektoe deels uit, toen de stad in 2006 werd uitgeroepen tot de hoofdstad van de islamitische cultuur door de 'Islamitische Organisatie voor Onderwijs, Wetenschap, en Cultuur'.

Sinds 1960 valt de stad onder het bewind van Mali. De seizoensgebonden nederzetting is gegroeid tot 54.453 inwoners (in 2009).

Unesco

Om onderdeel uit te mogen maken van de Werelderfgoedlijst van Unesco moet het betreffende bouwwerk (of de verzameling van bouwwerken) voldoen aan één van de tien criteria. In 2004 waren dit er nog zes, die allemaal betrekking hadden op cultuur. Er bestonden vier criteria die betrekking hadden op natuur, zoals buitengewone natuurverschijnselen of exceptionele, natuurlijke schoonheid. In 2005 werden deze criteria samengevoegd.

In 1988 werd Timboektoe’s historische centrum geplaatst op de lijst van Unesco, omdat het voldeed aan drie van de zes criteria. Het gaat hierbij om de volgende criteria:

• Criterium II: "Het stelt een belangrijke interactie van menselijke waarden tentoon, gedurende een tijdspanne of binnen een cultureel gedeelte van de wereld, voor ontwikkelingen in architectuur of technologie, monumentale kunsten, stadsontwerp of landschapsinrichting."
• Criterium IV: "Het is een bijzonder voorbeeld van een type gebouw of architectonisch of technologisch ensemble of landschap dat significante stappen in de menselijke geschiedenis voorstelt."
• Criterium V: "Het is een bijzonder voorbeeld van een traditionele menselijke bewoning of landgebruik dat een cultuur (of culturen) vertegenwoordigt, in het bijzonder wanneer het kwetsbaar is geworden ten gevolge van onomkeerbare veranderingen."

Aan het tweede criteria voldeed de stad, omdat de heilige plaatsen van Timboektoe essentieel waren voor de vroege islamisering in Afrika. Tevens werd aan de vierde eis voldaan, omdat de moskeeën van Timboektoe tijdens het Songhairijk een culturele en wetenschappelijke bloeiperiode toonden. De vijfde en laatste eis waaraan de stad voldeed, was omdat traditionele bouwtechnieken waren gebruikt voor de bouw van de moskeeën.

Bezienswaardigheden in Timboektoe

Traditionele bouwwerken uit zonsteen

De hele stad is opgebouwd uit zonsteen (ook wel adobe genoemd). Het gebruik van zonsteen werd voor het eerst toegepast in Mesopotamië (een deel van het huidige Irak en Syrië) in de vierde eeuw voor Christus. De zonsteen werd gemaakt door klei, water, zand en stro te mengen en stevig aan te drukken. Dat mengsel werd gedrukt in houten mallen om op die manier stenen te maken die gelijk van grootte en vorm waren. Tot slot werden ze in de zon gelegd om te drogen.

In de eenentwintigste eeuw wordt de techniek nog steeds veel gebruikt in Noord-Afrikaanse landen, het Midden-Oosten, het zuidwesten van Noord-Amerika, Zuid-Amerika en in Spanje. Zonsteen heeft een aantal positieve eigenschappen. Ten eerste is het materiaal goedkoop. Ten tweede is het materiaal uiterst duurzaam in droge klimaten (enkele van de oudste gebouwen ter wereld bestaan uit zonsteen). Ten derde houdt zonsteen overdag veel warmte vast en geeft dat ’s nachts vrij.

In Timboektoe zijn de afzonderlijke stenen in gebouwen niet zichtbaar, omdat de wanden zijn bestreken met een laag leem. Het leem zorgt ervoor dat de gebouwen waterdicht worden. De twee topbezienswaardigheden van de stad zijn dus ook uit dit bijzondere materiaal opgebouwd.

De Djinguereber-moskee

De Djinguereber-moskee (ook wel Djingareyber of Djingarey Ber genoemd) is de oudste moskee in de stad. Dit gebedshuis van de islam werd ontworpen door de Spaanse architect en dichter Abu Es Haq es Saheli (1290-1346). Tijdens zijn pelgrimstocht naar Mekka ontmoette hij Mansa Musa (1280-1337) de koning van Mali. Saheli reisde met de keizer mee naar Mali en daar ontstond het idee van de bouw van de Djinguereber-moskee in Timboektoe. In 1327 werd de moskee gebouwd en als dank kreeg de Spaanse architect tweehonderd kilogram goud van de koning. De moskee bestaat deels uit zonsteen en deels uit kalksteen, en heeft twee minaretten en vijfentwintig rijen pilaren die richting Mekka wijzen. Er is ruimte voor tweeduizend mensen om te bidden.

De Bibliotheek van Ahmed Baba

In Timboektoe wordt geleerdheid al eeuwen beschouwd als een belangrijk (en meestal ook familiegebonden) beroep. Boeken en manuscripten die het woord van God bevatten werden zeker niet weggegooid, maar bij de inwoners thuis bewaard. Met dank aan de droge weersomstandigheden in Timboektoe zijn de eeuwenoude manuscripten in goede staat bewaard gebleven.

In de jaren 70 van de twintigste eeuw werden, met behulp van Unesco, alle manuscripten verzameld. In de stad vonden ze honderdduizenden manuscripten, waaronder ruim 20.000 exemplaren uit Timboektoe's bloeiperiode (14e-16e eeuw). De meeste hadden betrekking op medicijnen, islamitische wetten, astronomie, de geschiedenis van Mali, literatuur en poëzie. De manuscripten kregen een plekje in de daarvoor gebouwde bibliotheek die Timboektoe kon financieren door de grote financiële steun van Koeweit. Sinds 1973 zijn de geschriften in nette staat te bewonderen in de bibliotheek die is vernoemd naar de zeventiende-eeuwse geleerde Ahmad Baba al Massufi uit Timboektoe.

De indrukwekkende collectie is geschreven in het Arabisch en andere lokale talen (zoals Hebreeuws en Songhai), maar een bezoekje aan de bibliotheek is desondanks indrukwekkend. In de bibliotheek wordt ook gewoon gewerkt door restaurateurs die oude manuscripten herstellen.

Vernielingen in Timboektoe

In de periode 26-27 juni 2012 vond de slag van Goa (in het noorden van Mali) plaats tussen Nationale Beweging voor de Bevrijding van Azawad en twee islamitische organisaties: de islamitische Beweging voor Eenheid en Jihad in West Afrika (MOJWA) en Ansar Dine. De islamitische organisaties trokken naar Timboektoe en vernielden daar vele bijzondere gebouwen die op de Werelderfgoedlijst van Unesco stonden. De organisaties verklaarden dat ze de erfgoederen wilden vernietigen omdat Unesco de site (al voorafgaand aan de staatsgreep) als ‘bedreigd’ had geëtiketteerd. Bovendien waren ze tegen toerisme, omdat toeristen ontwrichting zouden bevorderen.

De stad werd slechts één dag ingenomen door de extremistische moslimorganisaties, maar de schade was zeer groot. Meerdere mausolea van heiligen werden vernietigd en de grafstenen op begraafplaatsen werden kapot geschoten of kapot geslagen met beitels. De islamitische organisaties vertelden: “De vernietiging is een goddelijk bevel. Het is onze profeet die zei dat telkens als iemand iets bovenop een graf bouwt, het moet het worden teruggetrokken naar de grond. We moeten dit doen, zodat de toekomstige generaties niet verward raken en heiligen gaan vereren alsof ze God zijn.”

De vernielingen in 2012 gaven blijkbaar niet genoeg voldoening, want de groepen kwamen in 2013 terug om de bibliotheek van Ahmed Baba te vernietigen. Het gebouw werd in brand gestoken en er werd vermeld dat alle manuscripten waren verbrand. Dit bleek achteraf niet zo te zijn. Veel oude geschriften waren van tevoren naar veilige locaties gesmokkeld en een ander deel lag in de ruimte onder de bibliotheek. Wel zijn vierduizend manuscripten vernietigd of zwaar beschadigd geraakt. Gelukkig waren deze documenten allemaal gescand.