Het geheime vliegveld in Havelte: Flugplatz Steenwijk

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vielen de meeste bommen niet op Rotterdam of Middelburg, maar op Havelte. Deze Drentse plaats werd in 1942 door de Duitsers omgetoverd tot fliegerhorst (vliegveld). Met man en macht werd er gewerkt aan het Duitse vliegveld dat de Luftwaffe in gebruik moest gaan nemen. Er werd een gebied van zevenhonderd hectare bestaande uit bossen, heiden en veen geëgaliseerd. Het zogenaamde Flugplatz Steenwijk werd echter nooit voltooid. De geallieerden stopten de bouw van het vliegveld in maart 1945.

De aanvang van de bouw van de fliegerhorst in Havelte

Tussen Havelte en Wapserveen (Drenthe) bouwde de Luftwaffe (de Duitse luchtmacht) ten tijde van de Tweede Wereldoorlog een fliegerhorst. Een fliegerhorst is de Duitse benaming voor een grote, zelfvoorzienende luchtbasis die was uitgerust voor alle typen militaire vliegtuigen. De locatie in Havelte was ideaal om de bommenwerpers van de geallieerden (de landen die samen tegen Duitsland en haar bondgenoten vochten) te onderscheppen die op weg waren naar Bremen en Hamburg. Daarnaast werd het gebouwd om Schiphol te ontlasten.

In oktober 1942 ging de aanleg van het vliegveld in Havelte op tien kilometer van de Overijsselse stad Steenwijk van start. De Duitsers benoemden het vliegveld tot Flugplatz Steenwijk.

Voorbereidingen voorafgaand aan de bouw

Landschap werd geëgaliseerd

Om het vliegveld te kunnen bouwen, moest er veel aan het landschap veranderen. Er werden gigantische machines en tractoren met metalen wielen ingezet om de heide te egaliseren. Er werd ongeveer honderd hectare bos gekapt en in totaal werd een gebied van zevenhonderd hectare bestaande uit bossen, heiden en veen volledig met de grond gelijk gemaakt.

De buurtschap Darp lag in het verlengde van de start- en landingsbaan. Als gevolg werd de buurtschap dat toen merendeels bestond uit plaggenhutten volledig afgebroken. Inwoners werden geplaatst op een nabijgelegen locatie waar het nieuwe ‘Darp’ werd opgebouwd.

Hunebedden lagen in de weg
In Havelte stonden twee hunebedden: D53 en D54. De Duitsers waren bang dat als er geruchten over de locatie van het vliegveld zouden ontstaan, de tegenpartij de hunebedden als herkenningspunt zou beschouwen. Om die reden werd het hunebed D54 verstopt door het te bedekken met zand uit de omgeving. Dit hunebed is 12,7 meter lang en 3 meter breed. Het hunebed is nooit wetenschappelijk onderzocht, maar het dateert uit de periode dat de Trechterbekercultuur de hunebedden in Nederland bouwde (omstreeks 3400 – 2150 v.Chr.).

Het grotere hunebed D53 (op D27 in Borger na de grootste in Nederland) lag niet ver van D54. Helaas lag dit hunebed wel in de weg en moest het drieduizend jaar oude grafmonument worden verwijderd. De Groningse archeoloog Albert van Giffen deed destijds onderzoek naar alle hunebedden in Drenthe en kwam tot een compromis met de Duitsers: Het hunebed zal worden begraven. Met behulp van een graafmachine werden er ruim vijftig kuilen gegraven waarin de keien werden geplaatst. Na de oorlog, in 1949, werd het hunebed weer opgegraven. Aan de hand van oude tekeningen werd het bijna negentien meter lange en ruim vier meter brede hunebed weer zo nauwkeurig mogelijk opgebouwd.

De bouw van het vliegveld

Lay-out van Flugplatz Steenwijk

Het vliegveld kreeg één 1400 meter lange en 80 meter brede start- en landingsbaan. Deze baan werd in een rechte lijn aangelegd vanaf de huidige ‘Golf Club Havelte’ naar het ‘Vlinderparadijs Papiliorama’. Deze rechte weg heeft na de oorlog de naam ‘Startbaan’ gekregen. Tevens werden er rolbanen (waar vliegtuigen konden taxiën), tweeëntwintig hangars (loodsen waarin vliegtuigen konden staan) en een schietbaan (waar de vuurwapens en geschut van de vliegtuigen werden getest) geplaatst. Op het einde van de rolbaan die nu de ‘Nieuwe Ruiterweg’ heet, kon worden getankt. De baan rondom het tankstation was aangelegd in een U-vorm. Rondom het vliegveld werden kazernes, opslagplaatsen voor brandstof, een waterreinigingscentrale, een brandweergebouw en een commandotoren gebouwd. Op de toren van de Nederlandse Hervormde Kerk werden vier rode lampen geplaatst die als oriëntatiepunten dienden voor de Duitse piloten.

De rolbanen, hangars, de start- en landingsbaan en de schietbaan werden omgeven door een hoge wal van aarde. De wal was gebogen, zodat de banen grotendeels werden overdekt en niet zichtbaar waren van bovenaf. Ook de vliegtuigen werden afgedekt met camouflagemateriaal, zodat ze niet werden opgemerkt door overvliegende piloten.

Wie werkte aan het vliegveld?

Het vliegveld was natuurlijk niet van de één op de andere dag gebouwd. In totaal werden vierduizend arbeiders ingezet door de Duitse organisatie ‘Einsatzgruppe West Bezirksbauleitung der Luftwaffe Drenthe’. Een deel van deze arbeiders, onder wie vele Joden en gedetineerden, werden op verzoek van de Duitsers verworven door het Arbeidersbureau in Meppel.

De verzetskrant meldde in januari 1944 dat de Duitsers het vliegveld in Havelte met spoed wilden voltooien en dat de gevangenen in het detentiedorp Veenhuizen tien dagen moesten meewerken aan de bouw van het vliegveld. Diezelfde maand werd op het vliegveld een grote bestelling geleverd van maar liefst één miljoen stenen. Een maand later meldde de Trouw dat alle mannen (uitgezonderd doctoren, geestelijken en bakkers) in Meppel en Hoogeveen veertien dagen lang moesten werken aan het vliegveld. De Duitsers lieten het aan de burgemeesters over van de Nederlandse provincies welke mannelijke personen zij uitkozen.

Burgemeester Jetze Tjalma van Hoogeveen wees tweehonderd mannen aan die geschikt waren. Toen op het vliegveld slechts tien van die mannen kwamen opdagen werd de Hoogeveense burgemeester opgepakt door de Duitsers. Niet alle burgemeesters gaven gehoor aan het bevel van de Duitsers. De burgemeester van Diever was één van de velen die onderdook om te voorkomen dat hij arbeiders moest aanwijzen. Mensen meldden zich ook vrijwillig aan om in Havelte te komen werken, vanwege de hoge werkloosheid. De arbeiders die zich vrijwillig meldden, werden na de oorlog opgespoord en veroordeeld tot een aantal jaren cel.

De boeren in de omgeving werden verplicht mee te helpen aan de plannen van de Luftwaffe. Met paard en wagen werden graszoden naar het vliegveld gebracht die naast de start- en landingsbaan kwamen te liggen. In 1943 kreeg De spoorlijn tussen Meppel en Leeuwarden een aftakking om zo Havelte te kunnen bereiken. Per stoomlocomotief werden grote hoeveelheden stenen, grond, hout en briketten vervoerd. De Nederlandse machinist die op de locomotief reed kreeg een royaal loon van de Duitsers van maar liefst 25 gulden per week. Na de oorlog werd de spoorlijn gesloopt vanwege een tekort aan ijzer. In het midden van het bos in het Uffelterzand is een klein stukje rails (omringt door tientallen bomkraters) bewaard gebleven. Als je door het bos loopt, zul je ook honderden bomkraters aantreffen.

Arbeidsomstandigheden in Havelte

Er werden drie kampen opgericht voor de werknemers: werkkamp ‘Konijnenberg’, ‘aan de wal’ en het kamp aan de Hunebeddenweg dat uitsluitend was bestemd voor joden. De kampen bestonden uit tientallen barakken, die waren opgedeeld in kamers voor acht personen. In elk kamp kon een maximum van vijfhonderd personen verblijven, maar er werden zevenhonderd mensen geplaatst. Als de arbeiders niet langer geschikt waren om het zware werk uit te voeren, werden ze afgevoerd naar kamp Westerbork.

In één van de drie kampen zat onder andere arbeider Benny Behr. Hij berichtte na de oorlog dat het leven in het kamp in tegenstelling tot de gruweldaden die de Duitsers elders hadden aangericht, een betrekkelijk Eldorado was. In de periode dat hij in het kamp zat en aan het vliegveld werkte (maart – augustus 1944) werd er pertinent niet geslagen en kreeg hij voldoende te eten om geen honger te lijden.

Drie gebouwen in Havelte (de Meeuwenveenweg 1 tot en met 3) werden in gebruik genomen door de Luftwaffe als overnachtingsplaats en als munitiewerkplaats. De Duitse officieren die betrokken waren bij de werkzaamheden in Havelte verbleven in Hotel Frederiksoord (in Frederiksoord). Ze hadden het hotel in bezit genomen en ‘huurden’ alle kamers.

Het einde van Flugplatz Steenwijk

De geheime fliegerhorst bijna ontdekt

In de omgeving van het vliegveld vond op 8 oktober 1943 een heftig luchtgevecht plaats. De Achtste Amerikaanse luchtmacht viel de Duitse stad Bremen aan met 156 bommenwerpers en 250 jachtvliegtuigen van het type thunderbolt. Boven het vliegveld van Havelte werd een Amerikaanse piloot uit de lucht geschoten. In de daaropvolgende maand kwamen ook in de Drentse plaatsen Een, Gasteren, Hoogeveen, Meppel, Staphorst, Koekange, Wanneperveen en Gasselternijveen toestellen naar beneden. Het vliegveld in Havelte ging volledig voorbij aan de strijd in de lucht.

De bouw van een nep vliegveld

Omstreeks mei 1944 gingen geruchten rond in illegale Nederlandse kranten dat de Duitsers een vliegveld in Drenthe bouwden. De berichten wekten de belangstelling van de Engelse luchtmacht, wat niet onopgemerkt ging bij de Duitsers. In de zomer van dat jaar, besloten de Duisters een nep vliegveld aan te leggen bij Oude Willem. Op die manier wilden ze de aandacht van het vliegveld in Havelte afleiden. Er werden boomstammen naast elkaar gelegd die een startbaan moest voorstellen om zo de geallieerden te misleiden.

Het einde van de oorlog nadert

Op 17 september 1944 landden 30.000 geallieerde parachutisten in het gebied tussen Eindhoven en Arnhem. Die dag werden er duizend bommen losgelaten op het vliegveld in Havelte en werd de landingsbaan vernietigd. De Duitsers probeerden hun vliegveld in werking te houden door van de rolbaan een nieuwe landingsbaan te maken.

Toen de oorlog bijna voorbij was, rond het einde van 1944, was het vliegveld gereed. Op 12 oktober landde het eerste vliegtuig op de landingsbaan. Kort daarna stegen vijftig Duitse vliegtuigen op van het vliegveld. Dankzij Drentse spionnen zijn er nooit meer vliegtuigen vanaf het vliegveld opgestegen. Onder andere medewerker van de geheime dienst Jan Poortman, die tevens werkte aan het vliegveld, speelde informatie door. Hij maakte stiekem foto’s en meldde zijn waarnemingen bij de geallieerden. Op 24 maart 1945 grepen de geallieerden hun kans en bombardeerden zij het hele vliegveld op systematische wijze.