Handelsposten van de VOC in Malakka

Het schiereiland Malakka is vandaag de dag een onderdeel van Maleisië en wordt ook wel West-Maleisië genoemd. Het land Maleisië bestaat uit twee delen die worden gescheiden door de Zuid-Chinese Zee. Het westelijke deel van Maleisië (Malakka en/of West-Maleisië genoemd) is door middel van de landengte van Kra verbonden met het vaste land van Thailand en in zuiden wordt Malakka begrensd door Singapore. Het oostelijke deel van Maleisië (Oost-Maleisië genoemd) wordt gevormd door de Maleisische Staten Sabah, Sarawak, Labuan en het noordelijke deel van het eiland Borneo. Oost-Maleisië grenst in het zuiden aan Indonesië en in het noorden aan de kleine onafhankelijke staat Brunei.

Inhoud

• Overzicht handelsposten
• De 'ontdekking' van Malakka
• Uitbreidingen
• Neergang

Overzicht handelsposten

Gedurende de jaren dat de VOC handel dreef op het schiereiland Malakka opende ze in totaal een drietal handelsposten. De eerste post, Malakka, was gelegen op de zuidoostkust. De tweede post, Selangor, was gelegen in het westen en het comptoir te Riouw was gelegen op een klein eiland ten oosten van het Indonesische eiland Batnam.

Hoofdcomptoir Malakka

Pas na het verjagen van de Portugezen in 1641 lukte het de VOC om een eerste handelspost te openen in de belangrijke handelsstad Malakka. Aangezien het comptoir de enige handelspost was op het schiereiland groeide ze in de jaren die volgden uit tot stapelplaats (opslagplaats) voor tin en werd tevens aangewezen als zetel van de gouverneur van Malakka. De gouverneur van Malakka gaf niet alleen leiding aan de handelsposten op zijn 'eigen' schiereiland, maar was tevens verantwoordelijk voor de handelsposten die waren gelegen op het nabijgelegen Indonesische eiland Sumatra.

Comptoir Riouw

In 1750 besloot de VOC een tweede handelspost te openen in de stad Riouw (vandaag de dag Tanjungpinang genoemd en niet te verwarren met de staat Riau op het Indonesische eiland Sumatra!) gelegen op het kleine eiland Bintan. Het comptoir was van groot belang voor de vrij handel in tin die in dit gebied door particuliere handelaren werd bedreven en werd dan ook - net als het comptoir in Malakka - aangewezen als stapelplaats.

Comptoir Selangor

Mede door de enorme invloed die de Portugezen hadden in Malakka, duurde het ruim 100 jaar voor de VOC in staat was om een derde handelspost te openen, maar in 1784 was het dan eindelijk zover. Comptoir Selangor was ongeveer 150 kilometer ten zuiden gelegen van het hoofdcomptoir in Malakka en werd al snel van belang bij de in- en verkoop van tin. Gezien het belang van het comptoir en de aanwezigheid van diverse buitenlandse handelaren in het gebied werd het comptoir beschermd door een tweetal forten, genaamd Fort Altingburg en Fort Utrecht.

Ligging van de handelsposten

De Nederlandse handelsposten van Malakka waren op de volgende plaatsen gelegen:

De 'ontdekking' van Malakka

Het schiereiland Malakka stond al vroeg in de zestiende eeuw bekend als een belangrijk handelscentrum voor de in- en verkoop van goud, zijde, tabak, tin en opium. Met name de tin was door de VOC erg gewild en ze besloot begin zeventiende eeuw dan ook om voet aan land te zetten in het door de Portugese gedomineerde Malakka.

De Portugezen en Malakka

Begin zestiende eeuw vormde de stad Malakka, gelegen op het gelijknamige schiereiland, hét handelscentrum van het Maleisisch Sultanaat en de Portugezen zetten hier - net als in veel andere landen in Azië - als eerste Europeanen voet aan land om handel te drijven. Na aankomst in 1509 werden ze in eerste instantie uiterst vriendelijk ontvangen door de toenmalige Sultan Mahmud (geboortedatum onbekend - 1528), maar vlak voor vertrek werden de Portugezen door de troepen van de Sultan overvallen en hun schepen geplunderd. De Portugezen besloten het er op hun beurt niet bij te laten zitten en in 1511 lukte het Afonso de Albuquerque (1453-1515) alsnog om Malakka in te nemen. Sultan Mahmud werd door de Portugese inval gedwongen te vluchten en streek neer in zijn naastgelegen Sultanaat Johor.

Nederlandse handelsovereenkomst

Begin zeventiende eeuw kregen de Portugezen in Azië concurrentie van Nederlandse koopmannen die in dienst waren van de VOC en in diverse gebieden leidde dit al snel tot een strijd om de macht. Aangezien de VOC ook toegang tot de handel in Malakka wilde hebben, legde de Nederlandse koopman Cornelis Matelieff de Jonge (1570-1632) in 1606 contact met de nieuwe Sultan van Malakka, Alauddin Riayat III (geboorte- en overlijdensdatum onbekend), die nog altijd zat ondergedoken in Johor. Aangezien Sultan Alauddin's voorgangers waren overleden tijdens gevechten met de Portugezen zat zijn haat tegen hen diep en het sluiten van een handelsovereenkomst was voor De Jonge dan ook een koud kunstje. Als het de VOC zou lukken de Portugezen uit de stad Malakka te verjagen dan mocht ze alle Portugese bezittingen daar kosteloos toe-eigenen en mocht het niet lukken dan kreeg de VOC een andere stad aangeboden om een handelspost te vestigen. Gezien het goede aanbod twijfelde De Jonge geen moment en ging akkoord.

Overwinning

Na terugkeer van De Jonge en zijn bemanning, nam de VOC direct de taak op zich om de Portugezen uit Malakka te verdrijven, maar helaas waren hun vele pogingen iedere keer tevergeefs. Ondanks de tegenvallende resultaten bleven de contacten tussen de VOC en Sultan Alauddin in Johor goed en in 1641 besloten beide partijen om een gezamenlijke aanval op de Portugezen te beramen. Dit keer was de aanval wel een succes en na een belegering van acht maanden gaven de Portugezen zich eindelijk over. Na de machtswisseling veranderde de functie van de stad Malakka al snel van een internationaal handelscentrum naar dat van een lokaal handelscentrum aangezien de VOC ervoor koos alle internationale handel via Batavia te laten verlopen. Dit betekende dat de buitenlandse schepen die tot voor kort in Malakka aanlegden om te handelen, nu rechtstreeks doorvoeren naar Batavia en hierdoor liep de handelspost in Malakka een groot deel van de inkomsten mis.

Uitbreidingen

Ondanks de verandering die er in Malakka had plaatsgevonden groeide het comptoir al snel uit tot een stapelplaats (opslagplaats) voor het door de VOC aangekochte tin en tot het einde van de zeventiende eeuw was het er dan ook goed en rustig handelen. Met de komst van de Boeginezen naar Johor, was het helaas al snel gedaan met de rust.

Nieuwe handelspost

Bij het bereiken van het jaar 1750 wilde de VOC haar macht in Malakka verder uitbreiden en besloot een tweede handelspost te openen welke was gelegen in de stad Riouw, op het kleine eiland Bintan, ten zuiden van Singapore. De haven van deze kleine plaats was van groot belang bij de particuliere vrijhandel in tin en de VOC wilde er dan ook maar wat graag een vinger in de pap hebben. Tevens werd het in en om Malakka steeds onrustiger aangezien de Boeginezen (een volk afkomstig van het zuidelijke deel van het Indonesische eiland Sulawesi) diverse pogingen deden de Sultan van Malakka van de troon te stoten. De Sultan van Malakka was zijn leven in Johor niet langer zeker en besloot zijn heil te zoeken in de 'Nederlandse' stad Riouw, maar bracht onbedoeld de gevreesde Boeginezen met zich mee.

Strijd met de Boeginezen

In de jaren die volgden werd de Sultan van Malakka steeds meer een pion van de Boeginezen en in 1757 wisten ze de stad Malakka in handen te krijgen. Aangezien de handel hierdoor ernstig onder druk kwam te staan besloot de Sultan van Malakka de VOC om hulp te vragen en zij reageerden meteen. Ze omsingelden de stad en brachten de Gouverneur-Generaal in Batavia op de hoogte die meteen versterking stuurde. Nadat de schepen met extra mankracht waren gearriveerd opende de VOC de aanval op Malakka en wist de stad al snel weer op de Boeginezen te heroveren. Helaas maakte de herovering van Malakka geen einde aan de spanningen tussen de Sultan van Malakka en de Boeginezen en in 1778 wist de Boeginese onderkoning Radja Hadji (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) de toenmalige Sultan van Malakka, Mahmud III (1756-1811), van zijn troon te stoten. Nadat Radja Hadji was geïnstalleerd besloot hij direct de aanval te openen op de Nederlanders in Riouw aangezien zij hem Malakka hadden afgenomen.

Overwinning

Op 18 juni 1784 kwam het tot een serieus treffen tussen de Boeginezen en de Nederlandse kapitein-commandeur Jacob Pieter van Braam (1737-1803) waarbij de Nederlanders er uiteindelijk met de overwinning vandoor gingen. Nadat Riouw weer volledig in Nederlandse handen was werd de oude handelspost omgebouwd tot een volwaardig stenen comptoir waarna er een compleet garnizoen werd gelegerd om de handelspost tegen eventuele nieuwe aanvallen te beschermen. Nu de situatie in het zuidwesten van Malakka onder controle was had de VOC weer tijd om zich op het noordwesten van het eiland te richten en besloot een derde handelspost te openen in de plaats Selangor. Aangezien de stad in handen van de Portugezen was, kreeg kapitein-commandeur Van Braam de opdracht om samen met Sultan Muhammad Ali Abdul Jalil Muazzam (geboorte- en overlijdensdatum onbekend), de voormalig heerser van het koninkrijk Siak op Sumatra, de stad in te nemen. Nog hetzelfde jaar wisten de heren hun taak te voltooien en opende comptoir Selangor haar deuren. Als dank voor zijn hulp werd Sultan Muhammad aangesteld als regent van het gebied maar diende hierbij wel alle orders van de VOC op te volgen.

Neergang

Helaas bleek Malakka een gewild gebied want in de jaren die volgden bleef het er onrustig wat de handel in het gebied niet ten goede kwam. De VOC ontdekte al snel dat het - gezien de onrust - vrijwel onmogelijk was het handelsmonopolie op tin in handen te krijgen en in de jaren die volgden bloedde de handel langzaam dood.

Onrust

Vanaf 1787 nam de onrust in Riouw wederom toe toen de Nederlandse handelspost meerdere keren werd aangevallen door de Solokkers; een piratenvolk dat nauwe banden onderhield met de verdreven Boeginese onderkoning Radja Hadji. Aangezien de aanvallen maar bleven doorgaan en de handel stillegden, besloot de VOC haar handelspost nog hetzelfde jaar te sluiten waarna deze werd ingenomen door de Solokkers. De VOC besloot het er echter niet bij te laten zitten en een jaar later wist ze Riouw weer te heroveren waarna de handelspost direct werd heropend. Om te voorkomen dat de post in de toekomst weer zou worden aangevallen begon de VOC met de bouw van een tweetal versterkingen die het Bovenfort en Benedenfort werden genoemd. Ondanks dat verdere aanvallen op de post uitbleven bleef het uiterst onrustig in het gebied en mede hierdoor lukte het de VOC maar niet om het handelsmonopolie op de tin volledig in handen te krijgen.

Overdracht aan de Engelsen

Tot aan 1795 kabbelde de handel op Malakka voort, maar nadat de Republiek der Nederlanden werd bezet door Frankrijk, kwam hier verandering in. Op verzoek van de gevluchte stadhouder Willem V van Oranje-Nassau (1748-1806) droeg hij zijn gouverneurs van de overzeese handelsgebieden op deze (vrijwillig!) over te dragen aan de Engelsen om zo te voorkomen dat deze in Franse handen zouden vallen. Helaas besloten de Engelsen om na het verkrijgen van de Nederlandse bezittingen op Malakka deze te vernietigen zodat ze in de toekomst haar macht op Malakka niet meer kon herstellen. Toen de Nederlanders hun gebieden op Malakka uiteindelijk weer in handen kregen, deden ze weinig moeite de handel daar nieuw leven in te blazen en ruilden ze het gebied in 1824 dan ook met de Engelsen tegen de havenstad Bencoolen (vandaag de dag Bekulu genoemd) gelegen op Sumatra.