Handelsposten VOC op Palembang & Jambi (Zuid-Sumatra)

De steden Palembang en Jambi zijn beide gelegen in de provincie Zuid-Sumatra op het gelijknamige Indonesische eiland Sumatra. Sumatra is het op vijf na grootste eiland ter wereld en een onderdeel van de Indische Archipel. In het verre verleden behoorden beide steden tot het boeddhistische koninkrijk Srivijaya, waarbij Palembang tot het jaar 1025 functioneerde als hoofdstad en Jambi daarna deze functie overnam. De steden waren sinds het begin van hun bestaan belangrijk voor de productie van peper en tin en begin zeventiende eeuw wisten ook de Nederlandse handelaren van de VOC de havens van Palembang en Jambi probleemloos te vinden.

Inhoud

• Overzicht van de handelsposten op Sumatra
• De ontdekking van Zuid-Sumatra
• Uitbreidingen en neergang

Overzicht van de handelsposten op Sumatra

De drang om het gehele specerijenmonopolie in handen te krijgen bracht de VOC aan het begin van de zeventiende eeuw naar het eiland Sumatra. Na een eerste landing op de oostkust (gelegen in de provincie Zuid-Sumatra) werd er in 1615 een handelspost geopend om vier jaar later te worden opgevolgd door de opening van een tweede Nederlands comptoir. Pas halverwege de zeventiende eeuw werd er een derde handelspost geopend, die ook meteen de laatste nieuwe handelspost in het gebied was.

Comptoir Jambi

Het eerste Nederlandse comptoir in Zuid-Sumatra werd geopend in het jaar 1616 en was gelegen in de stad Jambi; de toenmalige hoofdstad van het gelijknamige sultanaat Jambi. Gedurende de jaren dat de VOC in Jambi actief was werd haar handelspost meerdere keren met de grond gelijk gemaakt, maar de VOC besloot het comptoir keer op keer weer te herbouwen. Om kosten te besparen werd comptoir Jambi in 1696 onder leiding van het comptoir in de stad Palembang geplaatst en in 1768 werd de handelspost definitief gesloten.

(Hoofd)comptoir Palembang

De opening van de tweede handelspost volgde in het jaar 1619 en deze was gelegen in de stad Palembang. Net als het comptoir in Jambi was ook de handelspost in Palembang betrokken bij de handel in peper en had daarnaast ook het (exclusieve) recht om opium en textiel uit te voeren. In 1696 werd de handelspost bestempeld als hoofdcomptoir (bestuurscentrum) en kreeg de leiding over de handelspost in Jambi en Banka.

Post Banka

Het duurde vele jaren, maar uiteindelijk lukte het de VOC om de macht over de stad Palembang in handen te krijgen en ze kreeg hierdoor ook zeggenschap over het eiland Banka (vandaag de dag Pulau Bangkan genoemd). De handelspost was gelegen in de provincie Banka-Billiton (ook geschreven als Bangka-Belitung) en belangrijk bij de handel in tin. Ondanks dat de post eind zeventiende eeuw (1668) werd geopend werd ze pas in de achttiende eeuw belangrijk toen de vraag naar tin toenam.

De ontdekking van Zuid-Sumatra

Sinds welk jaar de Nederlandse handelaren precies actief waren in de regio Zuid-Sumatra, is niet bekend. Maar wel is duidelijk dat ze in het jaar 1615 een kleine handelspost hadden die was gelegen in de belangrijke handelsstad Jambi. Aangezien de Sumatraanse peper niet alleen van zeer goede kwaliteit was, maar ook nog zeer scherp geprijsd waren de Nederlanders niet de enige buitenlanders in Jambi en het wemelde er dan ook van de Chinese, Engelse, Portugese, Spaanse en Aziatische handelaren. In 1617 besloot ook de Engelse East-Indian Company een handelspost in Jambi te openen, wat de Portugezen deed beseffen dat het te druk werd in de stad. Aangezien ze meer van de VOC dan van de Engelse EIC te vrezen hadden vielen ze de Nederlandse handelspost aan en maakten deze met de grond gelijk. De VOC besloot haar comptoir direct te herstellen maar aangezien de strijd tussen de Europese handelaren bleef voortduren, besloot ze een tweede handelspost in een andere stad te vestigen.

Sultanaat Palembang

De VOC legde contact met de sultan van het toenmalige sultanaat Palembang en kreeg in 1619 toestemming om er een handelspost te vestigen. Helaas bleken de resultaten van de nieuwe handelspost flink tegen te vallen en in 1621 of 1622 werd de handelspost door de Nederlandse Gouverneur-Generaal, Jan Pieterszoon Coen (1587-1629), alweer gesloten. Dat dit achteraf geen verstandig besluit was bleek wel toen de VOC in Jambi niet voldoende peper kon inkopen en werd gedwongen om deze - via de handelaren in Jambi - te bestellen bij de handelaren in Palembang. Aangezien de VOC daar geen handelspost meer had brachten de handelaren uit Palembang de peper rechtstreeks naar Batavia wat voor de VOC betekende dat ze een flink deel van de winst misliep. Gouverneur-Generaal Coen kwam al snel terug op zijn besluit en vroeg de sultan van Palembang toestemming om de Nederlandse handelspost te heropenen, maar deze wilde de lucratieve peperhandel (begrijpelijkerwijs) niet uit handen geven.

Verovering Palembang

In 1636 werd de handelspost in Jambi voor de tweede keer aangevallen en vernietigd en pas in 1638 besloot de VOC het comptoir te herstellen en weer in gebruik te nemen. In 1643 was het comptoir alweer aan een grondige renovatie toe en al deze verbouwingen kostten de VOC handen vol geld. De VOC zat ondertussen niet stil en naast het sluiten van handelsovereenkomsten op Sumatra was ze ook op de andere eilanden in de Indische Archipel actief. In 1640 wist de VOC het Maleisisch Schiereiland Malakka te veroveren en de sultan van Palembang - die de VOC nog steeds geen toestemming had gegeven om hun handelspost te heropenen - kwam in het nauw. Aangezien de VOC vanaf het eiland Malakka de stad Palembang makkelijk kon aanvallen, ging de sultan in 1641 door de knieën en sloot een handelsovereenkomst met de VOC. De VOC mocht niet alleen haar handelspost heropenen, maar kreeg ook het monopolie op de peperhandel én het exclusieve recht om opium en textiel uit te voeren.

Uitbreidingen en neergang

In 1643 was het het Nederlandse opperhoofd Pieter Soury (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) gelukt om een overeenkomst te sluiten met de sultan van Jambi. In ruil voor het pepermonopolie van het sultanaat zou de VOC de sultan helpen bij het beschermen van de stad, maar de opvolger van Soury, opperhoofd Jan Puijt (geboorte- en overlijdensdatum onbekend), wist niet van de overeenkomst te profiteren omdat hij zowel de handel als de Nederlandse handelspost verwaarloosde. Na het aftreden van Puijt werd de schade die hij had aangebracht redelijk snel hersteld. In 1685 eiste het comptoir in Palembang alle aandacht op toen er onrust uitbrak na de arrestatie van een tiental lokale handelaren op verdenking van smokkel. De lokale handelaren namen wraak op de VOC door twee Nederlandse schepen te kapen en het merendeel van de bemanning op brute wijze te vermoorden. De ruzie tussen de sultan van Palembang en de VOC die volgde liep al snel uit de hand.

Ten aanval

Ongeveer een jaar na de aanval van de lokale handelaren besloot de VOC een troepenmacht, bestaande uit 700 man, naar Palembang te sturen en bij aankomst maakten deze de stad met de grond gelijk. Maar de sultan van Palembang weigerde ook maar een strobreedte toe te geven, laat staan excuses aan te bieden, voor hetgeen er was gebeurd. Toen de VOC in 1662 de Moesi-rivier langdurig blokkeerde, ging de sultan door de knieën en herstelde de oude handelsovereenkomst met de VOC. Nu de VOC de macht over Palembang weer stevig in handen had werd het tijd om haar macht te vergroten en ze versterkte haar handelspost in de stad en vestigde een nieuwe handelspost op het eiland Banka. De handelspost op Banka was niet alleen van militair belang, maar ook belangrijk voorde handel in tin. Gedurende de jaren 1668 tot en met 1689 was het redelijk rustig op de Sumatraanse oostkust, maar in 1690 werd deze rust wreed verstoord toen het opperhoofd van het comptoir in Jambi door opstandelingen werd vermoord. De handel kwam hierdoor flink onder druk te staan en om de kosten te drukken besloot de VOC het aantal personeelsleden in Jambi in het jaar 1696 te halveren. Het comptoir in Palembang werd aangewezen als hoofdcomptoir en de bestuursleden in Jambi werden ontheven van hun taak.

Sluiting

In 1707 werd het besluit met betrekking tot de handelspost in Jambi herroepen en onder leiding van Abraham Parras (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) arriveerde er een nieuw garnizoen. Aangezien de handelspost in zeer slechte staat was werd besloten een geheel nieuwe handelspost te bouwen welke was gelegen op de zuidwest-oever van de Moesi rivier. Om het nieuwe comptoir te beschermen werd ze gebouwd binnen een omheining (pagger genoemd) maar dit kon niet voorkomen dat de handelspost in 1766 voor de derde keer volledig werd verwoest door vijanden van de VOC. Omdat er vanuit de Zuid-Sumatraanse handelsposten circa 50.000 pond witte peper per jaar werd verscheept, besloot de VOC het comptoir in Jambi weer te herbouwen. Helaas mocht de heropening van het comptoir niet baten en de winsten liepen halverwege de achttiende eeuw in hoog tempo terug. In 1768 hield de VOC het voor gezien en sloot haar handelsposten in Banka, Jambi en Palembang.