Franse huizen in Dwingeloo: Hugenoten in Drenthe

In het centrum van het Drentse dorp Dwingeloo staat een rij opvallende huizen. Deze panden stammen uit de zeventiende eeuw, al zijn ze in de daaropvolgende eeuwen nog vele malen grondig verbouwd. De woningen zijn oorspronkelijk gebouwd voor Franse protestante vluchtelingen (hugenoten). Vandaar dat men deze woningen in Dwingeloo al eeuwenlang 'de Franse Huizen' noemt.

Hugenoten: calvinisten in Frankrijk

In de zestiende en zeventiende eeuw woedde er in West-Europa een grote godsdienststrijd tussen de Rooms-katholieke kerk en de reformatie (het protestantisme). Ook in Frankrijk kwam er een grote protestante stroming op, die sterk geïnspireerd werd door de ideeën van Calvijn. Deze Franse calvinisten noemde men 'hugenoten'.

Over de exacte oorsprong van de benaming 'hugenoten' zijn de historici het niet eens. Er bestaan diverse, totaal verschillende etymologische verklaringen voor deze naam. Mogelijk was het ooit een scheldnaam die afgeleid was van de Franse term 'Le Hugon', wat 'kwade geest’ betekent. Die scheldnaam zou voor de Franse calvinisten op den duur een 'geuzennaam' (erenaam) zijn geworden.

Edict van Nantes

De conflicten tussen katholieken en calvinisten (hugenoten) leidden in de tweede helft van de 16e eeuw diverse malen tot geweldsexplosies en gruwelijke bloedbaden in Frankrijk. In een poging om verdere escalatie te voorkomen, werd op 13 april 1598 het 'Edict van Nantes' uitgevaardigd door de Franse koning Hendrik IV. Hierin werd onder meer de gewetensvrijheid geregeld voor de Hugenoten, maar werden ook diverse praktische beperkingen aan hen opgelegd.

Niet populair

Dit edict was eigenlijk niet erg populair, noch bij veel katholieken (die van mening waren dat de calvinisten onruststokers waren), noch bij de fanatieke protestanten (die van mening waren dat zij het ware geloof aanhingen en zonder beperkingen daarmee heel Frankrijk wilden veroveren). Toch zorgde dit impopulaire edict wel voor een periode van relatieve rust. Vanwege de impopulariteit begonnen diverse katholieke machthebbers op den duur echter aan dit verdrag te sleutelen en werden aan de Hugenoten diverse rechten ontnomen.

De Zonnekoning trekt het edict in

In 1685 besloot koning Lodewijk XIV (de Zonnekoning) om het gehele edict van Nantes in te trekken. De hugenoten waren hun religieuze rechten kwijt. Er brak grote paniek uit in deze bevolkingsgroep. Hoewel vluchten uit Frankrijk verboden was 'op straffe van dwangarbeid in de galleien', emigreerden in die periode toch vele tienduizenden hugenoten in het geheim naar landen waar protestanten meer rechten hadden, zoals Nederland, Pruisen en Engeland.

Nederland en Drenthe

Omdat Nederland in die periode een protestante natie was, waarin het calvinisme overduidelijk de religieuze hoofdstroming was, voelde men in Nederland, zowel bij de overheid als bij de kerkelijke autoriteiten, een grote solidariteit met de Franse hugenoten.

Dominee Johannes Paschen

Eén van de prominente activisten die zich inzette voor de Franse asielzoekers was Johannes Paschen, de dominee van de Nicolaaskerk te Dwingeloo. Hij reisde veel door Nederland om overal geld op te halen, om de hugenoten te ondersteunen. In Drenthe was overigens niet iedereen even gelukkig met zijn werkzaamheden. In de kerkelijke archieven zijn allerlei klachten te vinden van Drentse gelovigen, die vonden dat de dominee zijn eigenlijke werk in z'n Drentse kerspel 'schromelijk' verwaarloosde, omdat hij zoveel op pad was voor de hugenoten.

Baron van Pallandt

Een andere prominente inwoner van Dwingeloo die zich inzette voor de hugenoten was Elbert Anthoni baron van Pallandt. Hij was in die periode de 'Drost' (hoogste bestuursambtenaar) van Drenthe. Deze baron woonde in de havezate Batinge. Hij liet in eerste instantie een groep hugenoten een periode bij hem in dat landhuis wonen. Ook werd een deel van het landhuis ingericht tot een kerk, waar de hugenoten hun Franstalige kerkdiensten in die beginperiode konden houden.

Hugenotengemeenschap in Dwingeloo

Het is niet zeker wanneer de hugenoten precies naar Dwingeloo kwamen. De oudste bron waarin gemeld wordt dat er Franse vluchtelingen in dat Drentse dorp verblijven, stamt uit 1687. Hoe groot was de hugenotengemeenschap? Waarschijnlijk kwamen er in totaal 40 tot 50 Franse asielzoekers naar Dwingeloo. Een opvallend detail is, dat één van de kinderen van de hugenoten, die kort na de komst naar Dwingeloo geboren was, een naam kreeg die een eerbetoon was aan de regio die hen had opgevangen. Het meisje heette namelijk Drenthine.

De Franse huizen in Dwingeloo

Deels dankzij de opbrengst van de collectes die voor de hugenoten waren gehouden, werd er omstreeks 1690 in Dwingeloo, nabij de Sint-Nicolaaskerk, een rij huizen gebouwd. Daarin heeft jarenlang een deel van de hugenotengemeenschap gewoond. In latere eeuwen zijn deze panden ook nog voor allerlei andere doelen gebruikt. De huizen zijn in de loop der tijd diverse malen grondig verbouwd; met name in 1931 vond een ingrijpende verbouwing plaats, waarbij een deel van de huizenrij is afgebroken en vervangen door een vrijstaand huis.

Monument

In de 21e eeuw staat er nog steeds een rij van vier opvallende woningen aan de Entingeweg, aan de noordkant van de Nicolaaskerk. De huizenrij is inmiddels officieel een monument geworden, dat herinnert aan de komst van de Hugenoten naar Drenthe in de 17e eeuw. In de volksmond worden deze woningen in het Drentse 'de Franse huzen' genoemd, of in het Nederlands 'de Franse huizen'.

Invloed hugenoten in Drenthe en Dwingeloo

Deze Franse huizen hebben in de loop der eeuwen veel mensen gefascineerd. Er zijn in Dwingeloo en omgeving allerlei legendes ontstaan over de invloed die de Franse hugenoten zouden hebben gehad op de cultuur, het dialect en de bevolkingssamenstelling van deze regio.

In veel families die een achternaam hebben die Frans klinkt, zijn familielegendes ontstaan, waarin beweerd wordt dat zij rechtstreeks zouden afstammen van hugenoten. Hoewel er daadwerkelijk diverse Drentse families bestaan die van hugenoten afstammen, blijkt uit genealogisch onderzoek bij het overgrote merendeel van de families waarin zulke familielegendes bestaan, dat de verhalen niet kloppen en slechts in te delen zijn in de categorie 'fantasierijke fictie'. Ook de vermeende invloed van de Dwingelose hugenoten op het dialect en de cultuur in deze streek, is waarschijnlijk minder groot geweest, dan de regionale legendes hierover doen vermoeden.

Lees verder

• De Sint-Nicolaaskerk (Dwingeloo) en de Juffer van Batinghe