Peter de Grote (1672-1725) - tsaar van Rusland

Peter de Grote had al vroeg veel belangstelling voor apparaten, technische ontwikkeling en vooral voor schepen en scheepvaart. Hij wilde dat Rusland net zo'n modern en ontwikkeld land werd als West-Europese naties in die tijd zoals de Republiek der Nederlanden, Engeland en Frankrijk. Hij trok daartoe ambachtslieden uit die landen aan om in Rusland te werken. Ook maakte hij tweemaal een reis naar die landen om zich persoonlijk op de hoogte stellen van de gang van zaken daar. Zo bezocht hij tweemaal de Republiek. Daarnaast streefde hij naar politieke macht in het buitenland en gebiedsuitbreiding zowel in het noorden als het zuiden, ook voor het verkrijgen van goede havens. Dit bracht hem in conflict met respectievelijk Zweden en Turkije. Ook voerde hij hervormingen door op gebied van binnenlands bestuur. Al met al is hij van veel betekenis geweest voor de ontwikkeling van Rusland.

Inhoud

• Jeugdjaren
• Peter regeert
• Op reis naar West-Europa
• Peter in Holland, Engeland en Duitse landen
• Terug in Moskou
• Machtspolitiek en oorlogen in het Zuiden en het Noorden
• St-Petersburg
• Een nieuwe vriend en een nieuw huwelijk
• De tweede reis naar het westen
• Het drama van Peter en zoon Alexej
• Hervormingen doorgevoerd in de jaren 1711-1725
• Naar het gebied rond de Kaspische Zee
• Het einde

Jeugdjaren

Peter was de zoon van tsaar Aleksej I en diens tweede vrouw, Natalja Narysjkina. Hij werd op 30 mei 1672 in Moskou geboren. De kleine tsarevitsj was intelligent, levendig en rumoerig en hij groeide snel. Toen hij nog maar drieënhalf jaar oud was overleed zijn vader. Troonopvolger was de gehandicapte oudste nog levende zoon uit het eerste huwelijk van Aleksej, de 15-jarige Fjodor. Toen Peter vijf jaar was begon zijn onderricht. Hij leerde lezen en schrijven en drong er op aan dat hij meer zou leren, hij wilde ook kennis nemen van de Russische geschiedenis en van aardrijkskunde. Na Fjodors overlijden werd Peter tsaar in 1682, tien jaar oud; zijn moeder werd regentes.

Twee tsaren

Moeder had echter niet op Sophia gerekend, de intelligente en machtsbeluste zuster van Fjodor. Deze wilde dat haar zwakbegaafde broer Ivan tsaar werd. Ze werd gesteund door de Streltsy, gardesoldaten. De bloedige rebellie eindigde ermee dat er twee tsaren kwamen: Peter en Ivan, en Sophia werd regentes in plaats van Natalja. Vanwege het bloedbad en de gruwelijkheden die zich voor zijn ogen hadden afgespeeld kreeg Peter een hekel aan het Kremlin en aan Moskou. Hij verliet Moskou en groeide verder op het platteland op buiten de stad. Uiteindelijk leidde dit alles ertoe dat Peter later Moskou degradeerde en een nieuwe hoofdstad liet bouwen: St.-Petersburg. Maar voor het zover was vermaakte Peter zich met ‘soldaatje spelen’; een spel dat steeds realistischer werd met echte wapens en echte soldaten, driehonderd jongemannen tenslotte. Zelfs buitenlandse instructeurs werden aangetrokken.

Verdere opleiding

Zijn verblijf buiten het Kremlin had wel tot gevolg dat hij niet in aanraking kwam met hoge en verfijnde wetenschappen, maar hij leerde wel veel praktische vaardigheden. Hij nam graag kennis van instrumenten en apparaten en in verband daarmee liet hij zich onderrichten in zaken als rekenen, meetkunde en ballistiek. Boten hadden zijn speciale belangstelling en in verband daarmee zeevarende mogendheden als Engeland en de Republiek. Met behulp van een Nederlandse scheepstimmerman zette hij een werf op aan de oever van het Pletsjevmeer en ging aan de gang met het bouwen van schepen. Zo ontwikkelde zich bij hem een sterke drang naar de zee en bewondering voor West-Europa.

Peter krijgt de alleenmacht (1696)

In 1688 was Peter ruim zestien jaar oud en zijn moeder en Sophia begonnen na te denken over een geschikte echtgenote voor de toekomstige tsaar. Het werd de drie jaar oudere Jevdokia Lopoechina, dochter uit een oude conservatieve Moskovische familie. In 1689 trouwden ze. Zij en Peter hadden eigenlijk niets gemeenschappelijk en het was geen gelukkig huwelijk. Wel werden er kinderen geboren waarvan de oudste Alexej heette.

Sophia aan de kant gezet

Ondertussen had Sophia de touwtjes stevig in handen Ze wilde vasthouden aan de oude bestuursvormen, maar Peter had andere plannen, hij wilde hervorming van het ambtenarenapparaat en het leger. Hij had Europa als voorbeeld voor ogen. Na de nederlagen van het Russische leger in de Krimveldtochten (1687-1689) zag Peter, gesteund door de familie Narisjkin (de familie van zijn moeder) zijn kans schoon om zijn tegenstanders (de getrouwen van regentes Sophia) uit te schakelen – waarbij wrede martelingen werden toegepast. De regentes werd aan de kant gezet; ze werd in een klooster opgesloten. Vervolgens maakte Peter zijn entree in Moskou. Boven aan de Rode trap van de Maria-Hemelvaartkathedraal stond hij, een buitengewoon lange jongeman (2.04 meter) met een rond gezicht en donkere ogen, als heerser over de Russische staat.

Peter regeert

Officieel begon Peters regering in 1682. Maar in feite kan het begin beter in 1689, toen Sophia aan de kant werd gezet, gesteld worden. Maar toen begon hij nog niet echt met regeren. Nog eens vijf jaar draaide de tsaar de heerschappij over Rusland de rug toe en keerde terug naar zijn leven van voor 1689. Vervolgens stierf in 1696 zijn halfbroer Ivan. Het echte begin van zijn regering als alleenheerser lag in 1696. De regering werd in die tijd waargenomen door de getrouwen die hem hadden gesteund in zijn confrontaties met Sophia, waaronder leden van de familie van zijn moeder en van zijn vrouw. Peter had veel contacten met buitenlanders (wetenschappers, militairen, scheepsbouwers en dergelijke). Dat werd vergemakkelijkt door het bestaan van een Duitse voorstad, slechts 5 km van Moskou verwijderd. Een volop Europese stad met bijbehorende cultuur. Er woonden niet alleen Duitsers, maar ook Hollanders, Engelsen en andere Europeanen.

Op reis naar West-Europa

Peter had dus een sterke drang naar de zee en in het verlengde daarvan wilde hij schepen bouwen en wel in het bijzonder voor een oorlogsvloot. Om dat bouwen en de navigatie te leren en in het algemeen om zijn land op Europese leest te kunnen schoeien stuurde hij Russische jongemannen naar Venetië, Engeland en Holland. Bovendien ging hij zelf mee, incognito, onder de naam Peter Michailov; een aantal vertrouwelingen namen tijdelijk het bestuur van Rusland waar. De reizigers vormden het zogenaamde Grote Gezantschap; het stond onder leiding van Lefort. (Ook niet onbelangrijk: Peter wilde tijdens de reis tevens bondgenoten werven voor zijn strijd tegen de Turken.) Gezanten van Peter gingen in de vroege lente van 1697 eerst naar Frankrijk, het land van Lodewijk XIV. Het bezoek verliep niet soepel vanwege de grote cultuurverschillen. Dat Frankrijk Turkije steunde kwam de zaak ook niet ten goede. Het gevolg was dat Lodewijk en Peter elkaar niet ontmoetten. Via Duitse en Zweedse vestigingen aan de Baltische kust reisden Peter en de zijnen via Brandenburg richting Holland.

Peter in Holland, Engeland en Duitse landen

Peter was verteld dat in het stadje Zaandam de beste schepen werden gebouwd, dus daar wilde hij heen. Daarbij speelde ook een rol dat een smid uit Zaandam voor Peter in Moskou had gewerkt. Peter nam zijn intrek in het stadje in een klein houten huisje; twee metgezellen bleven bij hem. Peter meldde zich als scheepstimmerman aan bij een werf en ging er aan het werk. Al snel werd bekend wie die opvallend lange Rus was. Dat gaf zo’n enorme toeloop van mensen dat Peter in arren moede naar Amsterdam vertrok. Zo vond Peters opleiding in de Hollandse scheepsbouw in Amsterdam plaats. Daarnaast verbreedde de tsaar zijn kennis van het land en de cultuur door bezoeken aan onder meer de universiteit van Leiden. En hij ontmoette de stadhouder-koning Willem III waarbij ongetwijfeld ook de Europese politieke situatie onderwerp van gesprek was. In de herfst maakte Peter uitstapjes door het vlakke Hollandse land, waarbij onder andere de werking van de molens zijn belangstelling had. Ook werden er vaartochten gemaakt. En ondertussen werkte hij ook vier maanden lang op de werf in Amsterdam.

Peter in Engeland

Mede in overleg met Willem III ging Peter vervolgens naar Engeland om zich daar, ook incognito, verder in de kunst van de scheepsbouw te bekwamen. Engeland was interessant omdat het zich ontwikkelde tot de grote Europese mogendheid en de wereldmogelijkheid van de 18e en 19e eeuw. Zeker op scheepvaartgebied had het de nieuwsgierige tsaar veel te bieden. Maar hij moest wel geduld hebben want de winter van 1698 was streng. Maar daarna maakte hij volop van de gelegenheid gebruik om de nodige interessante zaken te bekijken. En hij was constant bezig om bekwame vaklieden voor werken in Rusland te werven. In mei vertrok de tsaar weer naar Holland, waar het Gezantschap onderwijl 640 Hollandse vaklieden had geworven.

Naar de Duitse landen

Op 15 mei vertrok Peter met het Grote Gezantschap uit Amsterdam naar Wenen; hun route ging langs Leipzig, Desden en Praag. Overal werd Peter hartelijk ontvangen. Hij bezocht daar onder meer musea met kunstschatten. Diplomatiek was de missie naar Wenen een mislukking. De Habsburgse vorst was niet te bewegen tot een pact tegen Turkije (het ging Rusland met name om toegang tot de Zwarte Zee). In juli vertrok het Russische gezelschap dan ook al weer. Te meer daar uit Rusland het bericht was gekomen dat vier regimenten Streltsy in opstand waren gekomen en naar Moskou marcheerden.

Terug in Moskou

Peter besloot onmiddellijk naar zijn land terug te keren in plaats van de reis voort te zetten richting Venetië. Hij reisde via Polen. Polen was een groot land met een talrijke bevolking maar militair stelde het niets voor. Het had veel te vrezen van zijn machtige buren, met name Zweden en Rusland. Er moest een nieuwe koning komen en Peter had al troepen naar de Pools-Russische grens gedirigeerd. Voorlopig accepteerde Peter de nieuw-gekozen koning August. De twee konden het goed met elkaar vinden. Ze beraamden zelfs een gezamenlijke aanval op Zweden. Zo zou Peter een doorbraak naar de Oostzee kunnen forceren.

Op 5 september 1698 was Peter weer terug in Moskou. Dat wat hij had geleerd in West-Europa wilde hij nu in zijn land in praktijk brengen. Hij begon er mee om eigenhandig de baard van de opperbevelhebber van het leger af te scheren. Na deze kwamen diverse hooggeplaatste heren (‘Bojaren’) aan de beurt. Er kwam zelfs een verbod op het dragen van baarden (priesters en mannen die een hoge belasting konden en wilden betalen ter wille van het dragen van een baard uitgezonderd). Ook propageerde Peter het dragen van westerse kleding en voerde hij onder meer een nieuwe tijdrekening in (de Juliaanse kalender). Dit alles was ongehoord revolutionair in de ogen van de Russen.

Peters wraak

In de herfst van 1698 liet Peter zijn (eerste) echtgenote opsluiten in een klooster. Hij had een hekel aan haar, alleen al omdat ze niets van zijn moderne opvatting moest hebben. En, hij moest ook nog afrekenen met zijn aloude vijanden de Streltsy-regimenten. Deze waren in opstand gekomen – een mooie gelegenheid voor Peter om definitief met hen af te rekenen. Het kwam tot een confrontatie van loyale troepen en Streltsy-regimenten. De laatsten werden verslagen. 130 man werden in het veld geëxecuteerd, 1900 man werden op bevel van Peter gemarteld. Vervolgens vonden er de hele herfst en winter openbare executies plaats. 500 man werden niet geëxecuteerd maar verminkt (bijvoorbeeld de neus afgesneden) of verbannen; Peter keek vaak toe of voerde zelf de straf uit. De resterende Streltsy-regimenten werden ontbonden, vaak gevolgd door verbanning naar Siberië.

Machtspolitiek en oorlogen in het Zuiden en het Noorden

Peter kon zijn opgedane kennis van scheepsbouw goed gebruiken voor zijn machtspolitiek. Hij wilde toegang hebben naar de Zwarte Zee. Dat bracht hem in conflict met de daar heersende machthebbers: de Turken. Hij liet schepen bouwen op werven aan de oever van de Don met behulp van Hollanders en Engelsen; zelf hielp hij ook mee. In de lente van 1699 was de vloot gereed: 86 schepen in alle maten voeren de rivier de Don op richting de zee van Azov. Maar Rusland werd, mede onder dwang van andere Europese mogendheden, gedwongen een wapenstilstand met Turkije te sluiten. Wel kreeg het de stad Azov in bezit. In 1711 hield Turkije (het Ottomaanse Rijk) het voor gezien met de wapenstilstand, het marcheerde naar de Balkan. Het won de slag aan de Proet (een zijrivier van de Donau in de Oekraïne), maar de volgende slagen werden door de Russen gewonnen.

De wapenstilstand van 1699 kwam goed van pas in die zin dat Peter toen zijn aandacht op het Noorden kon richten om daar zijn macht en landbezit uit te breiden. Daarbij zou hij in botsing komen met het rijke en machtige Zweden. Die botsing liep uit op de Grote Noordse oorlog (1700-1721). In het begin was Peter in het defensief, maar in 1709 leden de Zweden een nederlaag. Sindsdien waren de Russen aan de winnende hand en was de hegemonie van de Zweden rond de Oostzee ten einde. In de jaren 1713-1714 werden de Zweden ook uit Finland verdreven. Toch duurde het nog tot 1721 voor de vrede van Nystad werd gesloten. Zo werd Rusland de nieuwe grootmacht in de Oostzee.

En zo heeft Peter meer oorlogen gevoerd. Die kostten veel geld, wat hem nogal eens noodzaakte om nieuwe belastingen in te voeren.

St-Petersburg

Peter had er altijd al van gedroomd een stad aan zee te bouwen. Met de oorlog tegen de Zweden had hij ook de monding van de Neva (aan de Oostzee) in handen gekregen. Hij besloot dat daar de gedroomde stad gebouwd moest worden hoewel het een moerasland was. Het eerste graafwerk begon al in 1703, dat werd dan ook de datum van de stichting van St.-Petersburg, genoemd naar de heilige Petrus. Net buiten de vesting stond een kleine blokhut waarin Peter tijdens het werk woonde. Er werd hard gewerkt want de Zweden waren toen nog lang niet verslagen en konden dus maar zo weer terugkomen. Er moest met hen inderdaad tijdens de bouwtijd strijd geleverd worden.

Van het begin af aan had Peter zijn steunpunt aan de Oostzee bedoeld als handelshaven en als basis voor marineoperaties. Peter deed alle moeite om de komst van buitenlandse schepen aan te moedigen; zo bracht hij de tolgelden terug tot de helft van de prijs die de Zweden vroegen. En natuurlijk werden er scheepswerven gebouwd en de nodige vestingen ter bescherming (toen nog) tegen de Zweden. De architectuur van St-Petersburg was sterk door de Hollandse beïnvloed. In 1713 werd begonnen met de bouw van de barokke Petrus- en Pauluskathedraal. De bouw vergde een enorme hoeveelheid arbeidskrachten. Peter vaardigde decreten uit om uit alle delen van het rijk die arbeidskrachten te doen toestromen. Honderden dorpen werden zo ontwricht. De ontberingen waren ontstellend, de lonen werden niet regelmatig uitbetaald. Waarschijnlijk zijn er rond 50.000 mensen bij om het leven gekomen. En toen bleek het ook nog eens geen pretje om er te wonen; er vonden vaak overstromingen plaats en veel van het voedsel moest van ver aangevoerd worden, wat ook niet altijd goed verliep. Maar Peter was verrukt van zijn schepping en twee eeuwen lang werd Rusland vanuit deze stad bestuurd.

Een nieuwe vriend en een nieuw huwelijk

Na de dood van Peters grootste vrienden en vertrouwelingen François Lefort en Fjodor Golovin werd hun plaats in genomen door een nieuwe boezemvriend: Alexander Mensjikov. Mensjikov had altijd al in de nabijheid van Peter verkeerd, te beginnen als staljongen later als soldaat. Hij vergezelde ook als vrijwilliger de tsaar op diens reis naar de Republiek, ook in de Grote Noordse oorlog was hij van de partij aan de zijde van de tsaar en later hielp hij Peter met het creëren van een nieuw Rusland. Zijn toewijding kende geen grenzen en als Peter zich wel eens agressief gedroeg jegens hem incasseerde hij dat zonder meer.

In 1703 leerde hij de Litouwse Marta Skavronskaja kennen en bracht haar in contact met de tsaar die haar later in het geheim huwde, ze nam toen de naam Jekaterina Aleksejevna aan (Catharina). Officieel vond het huwelijk plaats 1712. Catharina was intelligent en taai en wist precies hoe ze om moest gaan met Peters nukken en grillen, de twee hadden een hechte band. Zij schonk Peter twaalf kinderen waarvan twee dochters in leven bleven. Een van hen, dochter Elisabeth Petrovna, zou later nog tsarina van Rusland worden. Catharina volgde Peter in 1725 op als tsarina Catharina I.

De tweede reis naar het westen

In de jaren 1716-1717, negentien jaar na het Grote Gezantschap (1697-1698), vond de tweede historische reis naar het westen plaats; nu niet incognito. Peter was ondertussen een machtig vorst van 44 jaar geworden. Hij was nooit in Parijs geweest en nadat Lodewijk IV – een bondgenoot van Zweden – in 1715 was gestorven vond Peter dat hij er rustig heen kon gaan. Bovendien vonden zijn artsen een reis naar het westen nodig vanwege zijn gezondheid. Zijn epilepsie, onbeheerst drankgebruik, vermoeiende reizen en zorgen hadden hem ziek gemaakt. Kuren in baden in het westen zou hem goed doen. Ook wilde hij geschikte huwelijkspartners voor twee nichtjes zoeken en zo meteen zijn Duitse bondgenootschappen steunen. Bovendien wilde hij in het westen zijn bondgenoten bezoeken; Frederik IV van Denemarken (bondgenootschap gericht tegen Zweden), Frederik Willem van Pruisen en Georg Lodewijk van Hannover die sinds 1714 ook koning van Engeland was.

In januari 1716 verliet het reisgezelschap Petersburg. Ook Catherina ging mee om toe te zien op Peters gezondheid. Eerst ging de reis naar Dantzig. Na drie weken gekuurd te hebben in Pyrmont ging Peter naar Mecklenburg. Tegen een achtergrond van argwaan en onenigheid tussen de bondgenoten bleef hij werken aan plannen voor een gezamenlijke inval in Zweden. Daar kwam echter niets van terecht. Peter besloot verder te reizen en de koudste maanden van het jaar in Amsterdam door te brengen, te meer daar Catharina zwanger was. In Wesel, kort voor de Nederlandse grens, schonk ze het leven aan een zoon die echter de volgende dag overleed. Samen met Catherina bracht Peter later bezoeken aan diverse plaatsen in Nederland.

Naar Frankrijk

Peter wilde graag een bondgenootschap met Frankrijk sluiten nu Lodewijk IV niet meer leefde. Daarom ging hij van Nederland via België naar Frankrijk. Dit keer was hij wel welkom en op 7 mei 1717 arriveerde hij in Parijs. Hij bezocht vele bezienswaardigheden waaronder Versailles. Na zes weken vertrok het gezelschap weer. Het bezoek leverde in ieder geval een vriendschapsverdrag op. Via Spa, waar hij kuurde, vertrok hij weer naar Nederland.

Het drama van Peter en zoon Alexej

Begin september 1717 reisde Peter via Nijmegen en Kleef naar Berlijn. In oktober reisde het gezelschap terug naar St-Petersburg. Daar bleek dat tijdens afwezigheid van de tsaar Rusland slecht geregeerd was. Wat ernstiger was: Peter moest een oordeel vellen in de zaak van zijn zoon tsarevitsj Alexej. De jongen werd al vroeg met militaire taken belast, maar hij had daarvoor geen interesse. Daarop wendde Peter zich met afkeer van zijn zoon af. Nu belandde deze in kringen die de voorkeur gaven aan de goede oude tijd. Bovendien, Alexej had in tegenstelling tot zijn vader belangstelling voor het orthodoxe geloof. Wel had hij met zijn vader de drankzucht gemeen. Het leek Peter een goede zaak als zijn zoon een westerse opvoeding zou krijgen en een westerse prinses zou trouwen. Dus stuurde hij hem naar hof in Dresden. Daar ontmoette hij ook de beoogde vrouw: Charlotte van Wolfenbütel. Het klikte en het paar trouwde. Echter, al te vaak dronk Alexej zwaar en misdroeg zich dan tegenover zijn vrouw. Na vier jaar overleed Charlotte. Ze liet twee kinderen na waaronder een zoon die Peter heette (deze zou later als Peter II Rusland regeren van 1727-1730).

Al met al was Peter teleurgesteld in zijn zoon en ook vaak woedend op hem wegens plichtsverzuim. Bovendien verdacht de vader Alexej ervan tegen hem samen te zweren. De zoon op zijn beurt ontwikkelde angst voor de vader. Uiteindelijk vluchtte Alexej naar Wenen naar het hof van keizer Karel IV waar hij onder de grootste geheimhouding verbleef. Toen het toch uitlekte vluchtte Alexej verder weg, naar Napels. Daar echter liet hij zich door beloftes van zijn vader overhalen terug te keren naar Rusland waar hij in januari 1718 arriveerde. Zijn vader had echter besloten hem te onterven. Alexej kon niet anders dan dat accepteren. Ondertussen werden onder leiding van Mensjikov diverse van samenzwering verdachte personen gearresteerd. Velen werden gemarteld en gedood. Ook Alexej kwam aan de beurt: hij werd gefolterd, waarna hij schuld aan samenzwering tegen zijn vader bekende. De uiteindelijke beslissing over het lot van de zoon lag in handen van de vader. Maar voor Peter tot een beslissing kwam, was Alexej al overleden aan de gevolgen van de zware folteringen.

Hervormingen doorgevoerd in de jaren 1711-1725

In de tweede helft van zijn bewind legde Peter zich vooral toe op de hervorming van het bestuur van staat en kerk en op de modernisering van de sociale en economische structuur van het land. Daarbij had hij een instantie nodig die hem adviseerde en hielp bij de tenuitvoerlegging van de plannen. Bovendien moest die instantie regeren bij zijn afwezigheid. Die nieuwe instantie werd de Senaat, ingesteld in 1711. In de praktijk echter nam de Senaat een ondergeschikte positie in ten opzichte van Peter en functioneerde maar matig. Spoedig werd dan ook een deel van de taken van de Senaat overgenomen door andere nieuwe instanties: de ministeries. In het buitenland werden deskundigen geworven om te helpen met opzetten ervan en het inwerken van ambtenaren. Maar Peter werd in zijn verwachtingen ten aanzien van de nieuwe instellingen vaak teleurgesteld. Ze sloten niet aan bij de Russische praktijk en de nieuwe ambtenaren waren onvoldoend opgeleid en gemotiveerd. Toch was Peters nieuwe regeringsstelsel per saldo een verbetering.

Dienstverlening

De Russische maatschappij berustte op dienstverlening. De lijfeigene was gedwongen diensten te verrichten voor de landeigenaar die op zijn beurt weer diensten verrichtte voor de tsaar. Peter veranderde dat stelsel niet. Integendeel, hij verstevigde het systeem. Het idee van dienstbaarheid werd ook uitgebreid tot leerplicht. De zonen van de landeigenaars moesten zeevaartkunde leren, voor de marine worden opgeleid of het leger in. De adel verzon allerlei trucs om er onderuit te komen. Verzaakte men inderdaad, dan dreigden er strenge straffen. Ook probeerde Peter de economie te ontwikkelen door een klasse van ondernemers in het leven te roepen. Dat viel niet mee want traditiegetrouw keek de Russische aristocratie neer op alles wat met handel en industrie te maken had. Toch kwamen mijnbouw en zware industrie (enigszins) tot ontwikkeling door samenwerking van staat en particuliere ondernemers die bereid waren geld in ondernemingen te steken – mede uit angst voor Peters harde strafmaatregelen. Daarbij dient niet vergeten te worden dat bij die vernieuwingen vaak buitenlandse deskundigen en ambachtslui moesten worden ingezet.
Bij dit streven hoorde natuurlijk ook een uitbreiding van de havens van met name St-Petersburg en het stelsel van vaarwegen (de landwegen waren te slecht). Al die vernieuwingen kostten veel geld. Dus drukten de belastingen zwaar en werd er nogal eens besnoeid op de salarissen van de functionarissen. Ontduiking en omkoping kwamen dan ook veel voor.

Naar het gebied rond de Kaspische Zee

Na de vrede van Nystad (1721) trok Peter toch weer ten strijde, maar nu naar het zuiden. Een van zijn commandanten had ontdekt tijdens een verkenningstocht dat Perzië zwak was en zo ontstond het plan dat de Russen door de Kaukasus tegen Perzië zouden optrekken en meteen de kust van de Kaspische Zee zouden bezetten. En vandaar zou men dan verder kunnen optrekken naar India. In mei 1722 vertrok Peter, in gezelschap van zijn vrouw, zelf naar de regio. En overal waar hij kwam nam hij goede notitie van de situatie met name wat betreft de scheepvaart. Wel was het, in de hitte, een barre tocht en in september besloot Peter terug te gaan. 4 oktober bereikte hij Astrachan (aan de noordkust van de Kaspische Zee dat nu zo ongeveer een Russische binnenzee was geworden). Eind 1722 was Peter weer terug in Moskou.

Ook in het verre noordoosten liet Peter een van zijn commandanten, Vitus Bering (van Deense afkomst), optrekken. Hij kwam tot de naar hem genoemde Beringstraat.

Het einde

Het was in die jaren dat Peter zijn opvolging wilde regelen. Er waren enige mannelijke kandidaten (waaronder Peter de zoon van Alexej) maar hij koos uiteindelijk voor zijn vrouw Catharina. Op 7 mei 1724 werd zij in Moskou, in de Maria-Hemelvaartkathedraal, door Peter zelf tot keizerin gekroond.

Na de vrede van Nystad en de kroning van Catharina stond Peter op het toppunt van zijn macht. Zijn gezondheid takelde echter af, zijn enthousiasme en energie werden minder. Mede door zijn reusachtige inspanningen en overmatig drankgebruik was Peter met zijn 52 jaar een oude man. Toen kreeg hij ook nog een ontsteking aan de urinewegen wat hem geweldig veel pijn deed. Toen er een grote steen vrij kwam verminderde de pijn. Toen moest hij het rustig aandoen, maar dat deed Peter niet. Toen hij zich in ijskoud water begaf om mannen in een sloep te redden die dreigde te vergaan, werd dat het begin van Peters einde. Hij kreeg een ontsteking aan blaas en darmen en overleed op 28 januari 1725. Zijn vrouw Catharina volgde hem op als keizerin.

Lees verder

• Tsaren van Rusland - van Ivan IV naar Paul I (1547-1801)