Plakkaat van Verlatinghe: aanloop, realisatie en gevolgen

De Nederlanden werden aan het begin van de zestiende eeuw door veel verschillende vorsten bestuurd. In 1515 lukte het Karel V om alle 17 Nederlandse gewesten onder zijn bestuur te krijgen. Karel V en diens zoon Filips II liepen tegen veel weerstand aan in de Nederlanden. Uiteindelijk ontstond er een Nederlandse opstand die eerst tegen de Spaanse soldaten, maar later ook tegen Filips II gekeerd was. Door middel van het Plakkaat van Verlatinghe wilden de Noordelijke Nederlanden Filips II afzetten. Waarom wilden de Noordelijke Nederlanden hun vorst afzetten, wat is het Plakkaat van Verlatinghe en welke gevolgen heeft dit plakkaat gehad?

Oorzaken van de Nederlandse Opstand

Er zijn grofweg twee hoofdoorzaken voor het uitbreken van de Nederlandse opstand in 1568 te noemen.

• Karel V en Filips II wilden hun rijk centraliseren. Ook de Nederlanden moesten gecentraliseerd worden, maar dit leidde tot enorme weerstand. Nederlandse steden en edelen hadden in de loop der tijd namelijk veel privileges verworven. Door de centralisatiepolitiek van Karel V en Filips II kwamen deze privileges in gevaar.
• De meeste Nederlandse gewesten waren protestants geworden vanwege de reformatie. Alleen de Zuidelijke Nederlanden waren overwegend katholiek gebleven. Karel V en Filips II waren katholiek en wilden alle protestanten in de Nederlanden vervolgen. Dit leidde natuurlijk tot verzet in de Noordelijke Nederlanden.

Koningen Karel V en Filips II

Karel V

In 1515 kreeg Karel V alle 17 Nederlandse gewesten onder zijn hoede. Naast vorst van de Nederlanden, was hij ook vorst van onder meer Spanje, het Heilige Roomse Rijk en delen van Italië. Het was in die tijd natuurlijk lastig om een heel rijk onder controle te houden en daarom voerde Karel V een duidelijke politiek. Hij wilde een eenheid in zijn rijk creëren, maar dat ging moeizaam. Een voorbeeld van een mislukking van zijn politiek is de Vrede van Augsburg. De Vrede van Augsburg gold in het Heilige Roomse Rijk, een rijk dat bestond uit erg veel verschillende vorstendommen. Met de Vrede van Augsburg werd besloten dat de vorst van een vorstendom zijn eigen godsdienst mocht bepalen. Dit vat men in het beginsel cuius regio, eius religio. Door deze vrede was het Karel V niet gelukt om een eenheid op het gebied van godsdienst te creëren in zijn rijk. Karel V beschouwde de Vrede van Augsburg als zijn dieptepunt. Niet veel later deed hij afstand van de troon.

Filips II

Een jaar na het aftreden van Karel V kwam diens zoon Filips II aan de macht. Filips II nam het enorme rijk van zijn vader over, maar merkte al snel dat het hem niet lukte om alle gebieden zelf te besturen. Filips II is zelf maar één keer in de Nederlanden geweest terwijl hij de koning van de Nederlanden was. Om de Nederlanden toch goed te kunnen besturen, benoemde hij zijn halfzus Margeretha van Parma tot landvoogdes der Nederlanden. Zij bestuurde dus namens Filips II de Nederlanden. Het beleid van Filips II leek grotendeels op dat van Karel V, want ook Filips II wilde een eenheid in zijn rijk creëren op politiek en godsdienstig vlak. Vooral op godsdienstig vlak was Filips II erg fanatiek. Hij had een grote hekel aan de protestanten in de Nederlanden en noemde de protestanten ketters.

Aanloop naar het Plakkaat van Verlatinghe

Smeekschrift der edelen

In 1566 waren veel protestanten in de Nederlanden de vervolgingen helemaal zat. Een aantal edelen vroeg de landvoogdes Margaretha van Parma om matiging van de vervolgingen. Margaretha van Parma zag de edelen als bedelaars en noemde de edelen geuzen. Toch was Margaretha van Parma wel onder de indruk van de edelen, dit kwam omdat ze met zo veel waren. Daarnaast was Margaretha van Parma veel minder fanatiek op godsdienstig vlak in vergelijking met Filips II. Uiteindelijk stemde Margaretha van Parma in met een matiging van de vervolgingen.

Beeldenstorm

Door de matiging van de vervolgingen tegen de protestanten in de Nederlanden durfden de protestanten zich in het openbaar te uiten. Dit leidde tot de zogenoemde hagenpreken, preken van predikanten in de openlucht. Op 10 augustus 1566 liep één van deze hagenpreken uit de hand, want de protestanten plunderden een nabijgelegen katholiek klooster. Deze plundering leidde tot veel meer plunderingen in katholieke kloosters en kerken in veel verschillende dorpen en steden van de Nederlanden. Er zijn grofweg drie fases van de beeldenstorm te definiëren. De eerste fase speelde zich af in Vlaanderen, de tweede fase speelde zich af rondom de rivier de Schelde en de laatste fase speelde zich af in Noordelijke en Oostelijke Nederlanden. Tijdens de plunderingen werden veel beelden en andere pronkstukken vernield.

Raad van Beroerten

De katholieke Filips II was natuurlijk niet te spreken over de beeldenstorm en vond dat er een sterkere leider in de Nederlanden nodig was om de protestanten in toom te houden. Hij was van mening dat Margaretha van Parma niet streng genoeg was tegenover de protestanten en wilde een sterke leider naar de Nederlanden sturen. Hij stuurde de Hertog van Alva samen met een leger naar de Nederlanden om orde op zaken te stellen en om Margaretha van Parma als landvoogd te vervangen. Hij regeerde met een ijzeren hand en hij was berucht vanwege de instelling van de Raad van Beroerten. Het was een soort rechtbank. Protestanten die deelnamen aan de Nederlandse Opstand werden vaak ter dood veroordeeld door de Raad van Beroerten. De protestanten in Nederland noemden de Raad van Beroerten de Bloedraad, want veel protestanten zijn onthoofd of gewurgd.

Spaanse furie

De Nederlandse Opstand was in 1575 al enkele jaren bezig. Naast de opstand in de Nederlanden, had Spanje ook oorlogen met veel andere landen. Oorlogen kosten heel veel geld, vandaar dat Spanje bankroet was in 1573. Spaanse soldaten in de Nederlanden werden in 1775 al een tijd niet meer betaald, omdat Spanje niet genoeg geld meer had. Het gevolg hiervan was dat Spaanse soldaten begonnen met muiten. Vooral de stad Antwerpen werd getroffen door de muiterijen. Tijdens de muiterijen werden veel vrouwen verkracht en werden veel mannen vermoord.

Pacificatie van Gent

Tot de Spaanse furie waren veel inwoners van de Zuidelijke Nederlanden nog Spaansgezind. Door de Spaanse furie, die zich vooral in de Zuidelijke Nederlanden afspeelde, ontstonden er ook in de Zuidelijke Nederlanden anti-gevoelens tegenover de Spaanse soldaten. Het was namelijk de eerste keer dat ook de Zuidelijke Nederlanden een negatief beeld kregen van de Spaanse soldaten. Mede daarom sloten alle 17 Nederlandse gewesten de Pacificatie van Gent. Deze samenwerking tussen katholieken en protestanten was uniek en wordt als een hoogtepunt van Willem van Oranjes carrière gezien. Willem van Oranje wilde namelijk graag dat katholieken en protestanten samenwerkten om zo de Spanjaarden uit de Nederlanden te kunnen verdrijven. Daarnaast werden veel oude privileges weer hersteld door de Pacificatie van Gent.

Alteratie van Amsterdam

Amsterdam was één van de weinige grote steden in de Noordelijke Nederlanden die nog een katholiek stadsbestuur had. In mei 1578 werd het katholieke stadsbestuur vervangen door een calvinistisch stadsbestuur. Tijdens de Alteratie van Amsterdam werd het katholieke stadsbestuur zonder geweld buiten de stad Amsterdam geplaatst. De calvinisten waren namelijk van mening dat het katholieke bestuur de economische groei van Amsterdam in de weg stond. Dit was tegen de afspraken van de Pacificatie van Gent, want daar was juist afgesproken dat de Katholieken en Protestanten moesten samenwerken.

Unie van Atrecht

Hoewel er niemand gewond raakte of vermoord werd tijdens de Alteratie van Amsterdam schrokken veel katholieken hier erg van. Het vertrouwen van de katholieken was geschaad en ze zochten steun bij Spanje. Ze waren bang dat de protestanten ook in de Zuidelijke Nederlanden katholieke besturen wilden opheffen. De Zuidelijke Nederlanden sloten daarom de Unie van Atrecht met Spanje. De Zuidelijke Nederlanden braken hiermee met de opstandige Noordelijke Nederlanden.

Unie van Utrecht

Als reactie op de Unie van Atrecht sloten de Noordelijke Nederlanden de Unie van Utrecht. De Noordelijke Nederlanden die samen de Unie van Utrecht sloten, wilden gezamenlijk de Spanjaarden verdrijven en daarnaast wilden ze nauwer samenwerken op het gebied van godsdienst, defensie en belastingheffing. De regels omtrent godsdienst, defensie en belastingheffing kunnen gezien worden als de eerste grondwet van Nederland.

Totstandkoming van het Plakkaat van Verlatinghe

Plakkaat van Verlatinghe

Het Plakkaat van Verlatinghe kan gezien worden als een onafhankelijkheidsverklaring van de noordelijke Nederlanden, waarin ze hun vorst Filips II afzetten. Het Plakkaat van Verlatinghe werd in 1581 opgesteld en aangeboden aan Filips II. Er zijn een aantal bijzonderheden aan het Plakkaat van Verlatinghe. Ten eerste was het nog nooit eerder voorgekomen dat een volk zijn vorst afzette. Ten tweede is het merkwaardig dat Willem van Oranje het Plakkaat van Verlatinghe niet ondertekend heeft, ondanks dat hij als leider van de Nederlandse Opstand gezien kan worden. De exacte reden van het ontbreken van zijn handtekening is onbekend, maar waarschijnlijk komt dit omdat de vrijheid van godsdienst niet opgenomen was in het Plakkaat van Verlatinghe.

Directe oorzaken

De Unie van Utrecht wilde de Spanjaarden uit de Noordelijke Nederlanden verdrijven. Hierdoor ontstond het idee om Filips II af te zetten als vorst. Dit was de eerste keer sinds de start van de Opstand dat de aanhangers van de Opstand de koning daadwerkelijk af wilden zetten. Eerst streed men alleen voor de verdrijving van de Spaanse soldaten. Dit is duidelijk te zien in het volkslied van Nederland: ‘Een Prinse van Oranje ben ik, vrij, onverveerd, den Koning van Hispanje heb ik altijd geëerd’.

Daarnaast vond het volk van de Noordelijke Nederlanden dat de koning van Spanje hun vrijheden en rechten geschonden had en daarom afgezet mocht worden. Filips II had bijvoorbeeld de rechten van de protestanten geschonden door ze te vervolgen en te vermoorden.

Ideologie

Het idee om Filips II af te zetten als vorst werd door de protestanten gerechtvaardigd door de ideologie van Johannes Calvijn. Johannes Calvijn beweerde namelijk dat een vorst die het verkeerde geloof oplegde, afgezet mocht worden. Dit is de grootste tegenstelling tussen de leer van Maarten Luther en Johannes Calvijn. Maarten Luther vond namelijk niet dat een vorst afgezet mocht worden. De visie van Johannes Calvijn tegenover de vorst is de belangrijkste reden dat in de Nederlanden vooral calvinistische protestanten woonden.

Datum en ondertekenaars

Op 26 juli 1581 is het Plakkaat van Verlatinghe aangeboden te ‘s-Gravenhage in de Staten Generaal. In totaal sloten 8 gebieden zich bij het Plakkaat van Verlatinghe aan. Van elk gebied heeft een voorman het Plakkaat van Verlatinghe getekend:

• Utrecht
• Mechelen
• Friesland
• Zeeland
• Holland
• Vlaanderen
• Gelre
• Zutphen
• Brabant

Inhoud en structuur
Het plakkaat van Verlatinghe is geschreven in briefvorm. Daarnaast is de schrijfstijl middeleeuws te noemen. In het Plakkaat van Verlatinghe staat uitgebreid vermeld welke rechten Filips II geschonden heeft. Ze vonden dat Filips II te ver was gegaan met de vervolgingen van de protestanten. Ook vonden ze dat Filips II zich onterecht als absoluut vorst gedragen had, oftewel hij had de privileges van de steden en edelen niet gerespecteerd. In het Plakkaat van Verlatinghe staat verder nog hoe ontevreden men was met de Hertog van Alva en de Spaanse soldaten. Aan het einde van het Plakkaat van Verlatinghe concludeerde men dat Filips II afgezet moest worden.

Gevolgen Plakkaat van Verlatinghe

Zoektocht naar een vorst

Het was totaal niet de bedoeling dat de Noordelijke Nederlanden verder zouden gaan als republiek. Daarom zochten ze dringend naar een nieuwe vorst. De Noordelijke Nederlanden vroegen bijvoorbeeld of de Franse koning hun nieuwe vorst wilde worden, maar hij had geen zin in een oorlog met Spanje. Ook de koningin van Engeland weigerde de kroon om dezelfde reden. Na 8 jaar gaven de Noordelijke Nederlanden hun zoektocht naar een nieuwe vorst op en vormden ze samen de Republiek der Verenigde Nederlanden. De Republiek der Verenigde Nederlanden werd centraal bestuurd door de Staten-Generaal.

Internationale erkenning

Het was de eerste keer in de gehele geschiedenis dat een volk zijn vorst afzette. Het duurde daarom erg lang voordat andere landen de Republiek der Verenigde Nederlanden erkenden als een onafhankelijk land. Frankrijk en Engeland sloten in 1596 een bondgenootschap met de Republiek der Verenigde Nederlanden en erkenden hiermee als eerste landen de Republiek der Verenigde Nederlanden als onafhankelijk land. Het duurde echter nog veel langer voordat de Republiek der Verenigde Nederlanden internationale erkenning kreeg. Pas in 1648 sloten de Republiek der Verenigde Nederlanden en Spanje vrede middels de Vrede van Münster. Door de Vrede van Münster eindigde de 80-jarige oorlog en vanaf toen werd de Republiek der Verenigde Nederlanden internationaal erkend.

Inspiratiebron voor Amerika
Toen Amerika in de 18e eeuw onafhankelijk wilde worden van Engeland, zagen de Amerikanen het Plakkaat van Verlatinghe als een grote inspiratiebron. De Amerikanen meenden dat de Engelse vorst hun rechten geschonden had en daarom onafhankelijk wilden worden. Het is natuurlijk erg bijzonder dat een Plakkaat van Verlatinghe model stond voor een andere onafhankelijkheidsverklaring.