Gobekli Tepe: belangrijke archeologische vondst en mysterie

In 1963 werden de eerste sporen van wat later een tempel bleek te zijn ontdekt maar pas in 1983 is begonnen met de opgravingen en werd ontdekt dat het om een hele bijzondere vondst ging. Niet alleen was het de oudste archeologische vondst ooit maar ging het tevens om de oudste tempel ter wereld. Gobekli Tepe is zo'n 12.000 jaar geleden gebouwd. Hoewel de dateringen niet eenduidig zijn. Gobekli Tepe betekent in het Turks zoiets als hangbuikheuvel maar wordt in het Nederlands vertaald als navelberg. De tempel was verborgen in deze merkwaardige heuvel. Deze vondst is een waar mysterie. Het complex is zeker 7.000 jaren voor Stonehenge en de piramides gebouwd. Het gaat in tegen de heersende historische tijdlijn dat de mens pas rond het jaar 9.000 van nomadische jager een boer werd. De vraag is dan ook wie heeft dit tempelcomplex gebouwd?

Göbekli Tepe
Ontdekking van de overblijfselen van de tempel
Göbekli Tepe een belangrijke en tevens oudste archeologische vondst
Jagers-verzamelaars
Oorsprong gecultiveerd graan
De jonge dryas
Stilvallen van de zeestromen
Meteorietinslag
De vruchtbare sikkel
De tempel mogelijk toch gebouwd door neolithische boeren
Functie van de tempel
Annunaki
Ouderdom van de tempel
Laag drie
Versieringen van de T-vormige zuilen
C14-datering
Laag twee
Laag één
De omgeving van Gobekli Tepe
Mysterie van het complex blijft

Göbekli Tepe

In de buurt van de stad Urfa of Sanliurfa, in het zuiden van Turkije is een bijzondere vondst gedaan. De oudste tempel van de wereld of eigenlijk tempelcomplex is daar gevonden op zo'n 13 kilometer afstand van Urfa. Het zou zo rond 11.500 à 12.000 jaar geleden gebouwd zijn. De datering heeft nogal wat stof doen opwaaien. Tot dan toe was de theorie dat de mens pas geweldige gebouwen is gaan maken nadat hij landbouwer is geworden. Voor het bouwen van tempels of iets dergelijks was mankracht, voedsel en organisatie nodig. Rond 12.000 voor Christus was het wiel nog niet eens uitgevonden. Die overgang van jager naar landbouwer zou later hebben plaatsgevonden namelijk in het neolithicum dat circa 11.000 jaar geleden begon. Het bestaan van deze tempel paste dus niet in de bestaande theorieën en was een raadsel. Opvallend is ook dat de tempel doelbewust met aarde bedekt is al weten we de reden niet.

Ontdekking van de overblijfselen van de tempel

Bron: Creator:Rolfcosar, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)

Jarenlang, zelfs eeuwenlang werd het tempelcomplex niet ontdekt omdat het verborgen lag onder een hoop zand en aarde. De heuvel die was ontstaan op de plek waar de resten van de tempel zich bevonden werd al honderden jaren lang gebruikt als landbouwgrond. Stenen die in de weg lagen werden verplaatst en op een grote stapel gegooid. De mensen wisten niet beter en hadden ook nog geprobeerd om sommige stenen in de grond te verbrijzelen zodat ze de grond beter konden verbouwen. Door de eeuwen heen is er veel verloren gegaan en heeft de tempel veel schade geleden. Het was duidelijk voor een archeoloog dat een dergelijke gevormde heuvel niet natuurlijk kon zijn. Rond 1963 werden er pilaren in de grond ontdekt in de vorm van een T. Een Amerikaanse archeoloog Peter Benedict dacht dat deze pilaren daar waren geplaatst in de steentijd. Het meeste onderzoek en de opgravingen zijn gedaan onder leiding van de Duitser Klaus Schmidt namens het Duits Archeologisch Instituut in samenwerking met het museum van Sanliurfa.

Göbekli Tepe een belangrijke en tevens oudste archeologische vondst

Het is duidelijk dat Göbekli Tepe een van de of misschien zelfs de belangrijkste archeologische vondst is van de afgelopen jaren. Het is in ieder geval de oudste archeologische vondst en ook de oudste tempel ter wereld die er ooit gevonden is. De tempel heeft de archeologen voor een raadsel gesteld en elke archeoloog heeft zo zijn eigen ideeën over de betekenis van de tempel en wie het gebouwd heeft. Volgens Klaus Schmidt die vanaf 1994 is bezig geweest met de opgravingen bij de tempel had de ontwikkeling van jager naar boer rond 9.000 voor Christus nog niet plaatsgevonden. Volgens de heer Schmidt is het dan ook niet mogelijk dat dit tempelcomplex gebouwd is door de eerste neolithische boeren.

Jagers-verzamelaars

Volgens de theorie van de heer Schmidt is de tempel gebouwd door de jager-verzamelaars. Hoewel hij deze conclusie waarschijnlijk trekt gebaseerd op zijn ervaringen met de opgravingen van de tempel en wat ze daarbij gevonden hebben is het wel een opmerkelijke. Voor de bouw van een dergelijke tempel was een behoorlijke organisatie nodig. Er waren zeker zo'n 500 mensen nodig om de zware pilaren uit de steengroeve ter plekke te krijgen. Al deze mensen moesten te eten krijgen. Ze zouden daarvoor graan dat in het wild groeide gebruikt hebben. Die velden moesten beschermd worden tegen allerlei in het wild grazende dieren zoals ezels of gazelles. Volgen de heer Schmidt is er tijdens de bouw een organisatie ontstaan. Na de bouw is de mens zich definitief gaan vestigen in een dorp nabij de bouwplaats en is met landbouw begonnen. Het is dus de bouw van deze tempel die de ontwikkeling van jager naar landbouwer heeft bevorderd en het ontstaan van het neolithicum heeft veroorzaakt.

Oorsprong gecultiveerd graan

In de buurt van Göbekli Tepe proberen wetenschappers en genetici de oorsprong te vinden van het graan dat gecultiveerd is. Volgens deze onderzoekers zou de oorsprong van de neolithische revolutie in de buurt van deze tempel moeten liggen. Echter recente bevindingen vermoeden dat het graan al veel eerder namelijk rond 20.000 werd gecultiveerd en op meerdere plekken.

De jonge dryas

De jonge dryas of ook wel jonge toendratijd genoemd is een periode geweest die ongeveer 1.150 jaar duurde waarin het flink kouder werd. Deze jonge dryas deed zich voor van 10.700 tot 9.560 voor Christus. Er zijn verschillende theorieën die deze plotselinge afkoeling proberen te verklaren.

Stilvallen van de zeestromen

Wereldwijde circulatie zeewater / Bron: Brisbane, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)

Deze periode van afkoeling is volgens sommigen veroorzaakt door een grote toestroom van zoet water in de Atlantische oceaan die tot gevolg had dat de thermohaliene circulatie afnam of zelfs werd stopgezet. Dit kan als volgt worden uitgelegd. Zeestromen ontstaan door de wisselwerking tussen zoet en zout water. Zout water is zwaarder en zal naar de bodem zinken als het in aanraking komt met zoet water. Bij de bodem aangekomen wordt het water naar de zijkant gedrukt en ontstaat er een convectiestroom. Eén van de zeestromen, de golfstroom, zorgt ervoor door tegen het continent Europa aan te botsen dat het in Europa warmer is dan in andere gebieden op dezelfde breedtegraad. Als die stroom stil valt, en dat is al vaker voorgekomen, wordt het dus ineens een stuk kouder in Europa. De koude periode duurde net zolang als het duurde voor het zoet water om helemaal te bevriezen en opgeslagen te worden in de gletsjers.

Meteorietinslag

Een andere theorie is die van een meteorietinslag. Deze theorie is omstreden maar er zijn toch ook wel sporen gevonden die erop zouden kunnen wijzen dat deze theorie juist is. Een dergelijke inslag zou zoveel stof in de atmosfeer kunnen brengen dat er een koude periode volgt omdat de zon tijdelijk geblokkeerd wordt.

De vruchtbare sikkel

Bron: Evil berry, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)

De gebieden die ook wel de vruchtbare sikkel worden genoemd zijn Israël, Palestina, Egypte, Jordanië, Koeweit, Libanon, Syrië, Irak, Iran en Turkije. Er wordt aangenomen dat al rond 11.000 voor Christus in deze gebieden nederzettingen werden gevormd. Het leek erop dat mensen zich voedden met de planten die daar in het wild groeiden. De mens zorgde er wel voor dat de gewassen beschermd werden tegen de wilde dieren en dat het onkruid verwijderd werd. Het zou kunnen zijn dat de klimaatverandering die tijdens de jonge dryas plaatsvond ervoor gezorgd heeft dat de landbouw een impuls kreeg in het gebied van de vruchtbare sikkel. Door deze koude periode werd het namelijk in Zuidwest-Azië een stuk droger. Het zorgen voor de gewassen veranderde in het bedrijven van landbouw. De nederzettingen groeiden uit tot stadstaten.

De tempel mogelijk toch gebouwd door neolithische boeren

Anno 2019 wordt er van uit gegaan dat er rond 20.000 voor Christus al experimenten plaatsvonden om graansoorten te veredelen. Als dit waar is dan zou het dus wel kunnen dat de ontwikkeling van jager naar boer zich eerder heeft voorgedaan dan gedacht en zou de tempel toch gebouwd kunnen zijn door neolithische boeren.

Functie van de tempel

Volgens de Duitse archeoloog Schmidt was de tempel belangrijk voor de voorouderverering. Er zijn echter nooit graven gevonden in de tempel. Hij gaat er vanuit dat er sjamanisme werd beoefend. De T-pilaren die op mensen lijken maar dan zonder hoofd met allerlei dieren erop moesten volgens hem mythologische wezens of goden voorstellen. De dieren die waren gebeeldhouwd zouden de doden moeten beschermen. Het is niet waarschijnlijk dat de beelden echt mensen moesten voorstellen omdat ze geen gezicht hebben terwijl ze in die tijd daartoe wel in staat waren. De pilaren zijn dus expres zonder gezicht gemaakt.

Annunaki

Er bestond volgens Schmidt nog geen duidelijk godsgeloof in die tijd. Schmidt dacht dat de graven wel bestonden maar nog niet ontdekt waren. Dat zou ook wel kunnen aangezien er nog maar een fractie van het complex is opgegraven tot nu toe. In zijn boek uit 2006: Sie bauten den ersten Tempel, Das ratselhafte Heiligtum der Steinzeitjager, stelde Schmidt dat de goden van de Annunaki herinnerden aan de goden van de jagers uit de steentijd die de oudste tempel ter wereld hebben gebouwd namelijk Gobekli Tepe. De Sumeriërs geloofde dat akkerbouw, veeteelt en de weefkunst via de annunaki tot de mens waren gekomen.

Ouderdom van de tempel

De opgraving heeft meerdere lagen blootgelegd en daaruit blijkt dat de tempel duizenden jaren in gebruik is geweest. Datering op grond van de radio-koolstofdatering plaatst de constructie in de periode 9.600 tot 8.800 voor Christus. Koolstofdatering suggereert echter dat het complex ouder is. Er zijn drie verschillende lagen aangetroffen.

Laag drie

Bron: Teomancimit, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)

In de onderste laag, laag drie, die dus het oudste is zijn T-vormige pilaren gevonden. De pilaren en de muren vormen cirkelvormige gebouwen met in het midden van het bouwwerk nog twee grote T-pilaren. Vier van zulke gebouwen zijn gevonden met een doorsnede tussen de tien en dertig meter. Sommige vloeren zijn van gebrande kalk (terazzo). Op basis van onderzoek werd geconcludeerd dat er onder de grond nog zestien van dergelijke gebouwen zijn.

Versieringen van de T-vormige zuilen

De pilaren zijn versierd met afbeeldingen van leeuwen, stieren, zwijnen, vossen, gazellen, reptielen en vogels. Voor de rest zijn er abstracte tekens op de pilaren aangebracht. Het is niet zozeer een schrift te noemen maar wellicht hadden deze symbolen toch een betekenis.

C14-datering

Op basis van de C14-dateringsmethode heeft men kunnen vast stellen dat de eerste laag uit minimaal 11.000 voor Christus stamt. Dus gedateerd op 13.000 jaar geleden. Het einde van die laag kan wordt gedateerd op circa 9.000 voor Christus.

Laag twee

Bron: Cobija, Wikimedia Commons (CC BY-SA-4.0)

In laag twee werden aan elkaar grenzende ruimten gevonden in de vorm van een rechthoek. De vloeren waren van gemalen kalk en leken op de terrazzovloeren die in het Romeinse Rijk gebruikelijk waren. Deze laag dateert uit ongeveer 8.000 voor Christus.
In de tweede laag werd een pilaar ontdekt die doet denken aan de totempalen van indianen. De pilaar is 1,92 hoog en bestaat uit drie figuren, de bovenste een roofdier, de middelste stelt waarschijnlijk een beer voor en het laatste figuurtje is mensachtig.

Laag één

De laatste laag diende als landbouwgrond toen er nog geen opgravingen waren.

De omgeving van Gobekli Tepe

Naast het complex zijn restanten van waarschijnlijk een toren te vinden. Vermoedelijk zijn dat de overblijfselen van een Romeinse wachttoren die tot de Limes Arabicus, de oostelijke grens van het Romeinse Rijk, zou behoren. Op het plateau liggen diverse steengroeven waaruit de stenen die voor Gobekli Tepe zijn gebruikt waarschijnlijk afkomstig waren. Aan de westelijke rand werd een leeuwachtige figuur gevonden en aan de andere kant drie fallische symbolen. Verder is er een groot platform met twee gaten en twee kuilen. Een van de kuilen heeft een trap met vijf treden. Op de westelijke helling is een kleine grot ontdekt met een klein reliëf van een rund erin.

Mysterie van het complex blijft

Het tempelcomplex is een geweldige vondst maar ook een mysterie. Het lijkt steeds meer vragen op te roepen dan er ooit beantwoord kunnen worden. De volgende raadsels blijven onbeantwoord:

wie heeft het complex gebouwd;
er is behoorlijk wat mankracht en organisatie nodig om een dergelijk complex te kunnen bouwen;
de betekenis van de abstracte tekens en van de afbeeldingen van dieren is onbekend;
het zou kunnen zijn dat het complex toch als behuizing gediend heeft;
het kan zijn dat er toch mensen zijn begraven;
waarom is het complex op een gegeven moment expres begraven;
zijn er rituele bijeenkomsten gehouden;
waarom werden er achteraf steeds maar weer muren in het complex gebouwd;
er is minder dan 5% opgegraven dus kunnen er nog geen conclusies worden getrokken. Schmidt wilde niet verder gaan met de opgravingen omdat er later mogelijk betere archeologische technieken zouden zijn en hij wilde het verder opgraven aan toekomstige generaties laten. Schmidt is in 2014 gestorven;
Hoewel het complex als eentje uit het vroeg neolithicum wordt gezien zijn er in de omgeving geen sporen gevonden van gedomesticeerde dieren en planten;
er is geen bewijs gevonden dat de jagers-verzamelaars een deel van het jaar in de dorpen gewoond zouden hebben;
er is een verschil in datering tussen de radio-koolstofmethode en de koolstofdatering;
de bouw vond plaats voor de uitvinding van het aardewerk, metallurgie, wiel en het schrift;
er zijn geen andere vergelijkbare complexen uit die tijd gevonden.