Hunebedden: eeuwenoude begraafplaatsen in Nederland & Europa

Wie wel eens in Drenthe is geweest, heeft vast wel eens een hunebed gezien. Een hunebed is in de prehistorie door boeren, die onder de Trechterbekercultuur vielen, gebouwd. In een hunebed werden mensen die overleden waren, begraven. Van de hunebedden die Nederland in die tijd rijk was, zijn er nog 54 overgebleven. Naast Nederland zijn hunebedden ook nog in sommige andere landen te vinden. Wie meer van de megalithische monumenten (waaronder hunebedden vallen) wil weten, is het volgen van een Megalith Routes zeker aan te bevelen. Hoe is een hunebed eigenlijk opgebouwd?

• Hunebedden
• Megalithisch graf
• Dolmen
• Trechterbekercultuur
• Begraven in hunebed
• Geloof in leven na de dood
• Uitstraling hunebed
• Werd een hunebed écht door de mens gebouwd
• Verplaatsen van keien
• Opbouw hunebed
• Einde aan gebruik hunebedden
• Verschillende soorten hunebedden
• Ganggraf
• Portaalgraf
• Langgraf
• Trapgraf
• Hunebedcentrum
• Megalith Routes
• Duitsland
• Denemarken
• Zweden
• Spanje
• Portugal

Hunebedden

In Nederland zijn hunebedden te vinden. De overgebleven Nederlandse hunebedden liggen veelal in Drenthe, maar wat zijn hunebedden eigenlijk? Hunebedden zijn overblijfselen van grafkamers – van boeren van de Trechterbekercultuur – uit de laatste fase van het stenen tijdperk (prehistorie), maar er wordt ook gezegd dat hunebedden juist werden gebruikt als voorraadschuur door de rendierjagers. In ieder geval stammen de hunebedden uit de tijd van 3.000 tot 4.000 jaar voor Christus. Hunebedden zijn niet alleen te vinden in Nederland, maar op veel meer plekken in het westen van Europa. De Nederlandse hunebedden komen uit het tijdperk 3.450 tot 3.250 jaar voor Christus en bevonden zich in Groningen, Drenthe en Overijssel. Van de vele hunebedden in Nederland zijn er anno 2020 ongeveer 54 bewaard gebleven. De Nederlandse hunebedden waren tot ongeveer 2.850 jaar voor Christus nog in gebruik.

Megalithisch graf

Een hunebed valt onder een megalithisch graf (megaliet = stenen monument). Mega staat voor groot en liet voor steen. Naast hunebedden vallen ook dolmens, grafheuvels en de piramides in Egypte onder een megalithisch graf. De hunebedden zijn zelfs nog ouder dan de piramides van Egypte!

Dolmen

Een dolmen (meervoud dolmens) is net zoals een hunebed een megalithisch graf, alleen is er wel een verschil. Bij een hunebed zit de poort (de ingang) aan de lange zijde, terwijl dat bij een dolmen aan de korte zijde zit. Dolmens komen voor in Frankrijk en Engeland. In Duitsland komen zowel dolmens als hunebedden voor.

Trechterbekercultuur

De mensen die verantwoordelijk waren voor de bouw van hunebedden waren boeren uit de trechterbekercultuur. Zij leefden ongeveer 3.500 jaar voor Christus en vestigden zich in het noordoosten van Nederland, het noorden van Duitsland, in Denemarken en het zuiden van Zweden. Ze kregen trouwens de benaming trechterbekervolk, omdat de potten die door hen gemaakt waren, de vorm van een trechter hadden.

Begraven in hunebed

Zodra iemand was overleden werd diegene in het hunebed – dat ze met z'n allen hadden gebouwd – begraven. Dat begraven gebeurde in een liggende of zittende houding.

Geloof in leven na de dood

De boeren van het Trechterbekervolk geloofden in leven na de dood. Iedere overledene kreeg bij zijn/haar begrafenis grafgiften mee. Die giften bestonden uit potten van klei gevuld met voedsel, maar ook sieraden zoals kralen van barnsteen, tanden van dieren en koperen hangers gingen mee het graf in. Zelfs wapens en gereedschappen werden begraven.

Uitstraling hunebed

Een hunebed is opgebouwd uit meerdere keien/stenen. Dat zijn eigenlijk zwerfstenen/zwerfkeien die door de Saale-ijstijd vanuit Scandinavië naar Nederland zijn gevoerd. De staande stenen worden draagstenen of zuilen genoemd en vormden muren met een hoogte tussen de 1,2 tot 1,8 meter. De vlakke kant van de draagsteen werd naar binnen gekeerd. Aan de buitenzijde was dan het ruwe gedeelte geplaatst. Voor het dak werd een deksteen gebruikt. De steen aan het einde van een hunebed wordt sluitsteen genoemd. De stenen die gebruikt werden, wogen soms wel 20.000 kilo, of meer. De hunebedden zijn ongeveer 3 tot 20 meter lang. Veelal werden bij de grotere hunebedden kransstenen om het hunebed geplaatst. Iedere hunebed is uniek. Ze zien er allemaal anders uit, maar dat komt ook door de stenen die gebruikt zijn. Geen enkele steen is gelijk. De ingang van een hunebed is altijd naar de zon gericht. Als je bij een hunebed bent, vraag je je wellicht af hoe de mensen er vroeger in konden staan. Ten eerste waren de mensen vroeger een stuk kleiner dan nu, maar de hunebedden waren ook een stuk dieper.

Werd een hunebed écht door de mens gebouwd

Omdat een hunebed met zulke grote keien werd gebouwd, werd er altijd gedacht dat dit nooit door mensen gedaan kon zijn. Daar moesten op zijn minst reuzen of de duivel bij geholpen hebben. Een reus wordt in het Duits Riesen of Hühnen genoemd. De namen Hünengräber en Hünensteine, leiden naar de reuzen en de namen Teufelssteine, Teufelsbackofen en Teufelsbacktrog leiden naar de duivel. Maar hunebedden zijn wel degelijk door mensen gebouwd. Dat werd met ongeveer 100 à 200 man in plus minus 15 weken gerealiseerd.

Verplaatsen van keien

De gigantische grote keien die voor de bouw van hunebedden werden gebruikt, konden natuurlijk niet worden opgetild. Dikke keien werden op houten palen geplaatst, die weer over andere palen heen werden getrokken. Daarvoor werden veel boeren, maar ook ossen gebruikt. En om de steen op de juiste plaats te krijgen, werd gebruik gemaakt van de hefboomwerking.

Opbouw hunebed

Hoe ging de bouw in zijn werk? Vermoedelijk werd er eerst een heuvel gemaakt en aan weerszijden van de heuvel werden de draagstenen geplaatst. De ossen en boeren trokken aan een kant de steen, terwijl boeren aan de andere kant van de steen gebruik maakten van het hefboomeffect. Daarna werd er tegen die geplaatste stenen weer een zandheuvel gemaakt. Via de zandheuvel werd de deksteen bovenop de heuvel getrokken. Die deksteen fungeerde dus als dak. Door al het zand konden de hunebedbouwers niet in de kelder van het hunebed komen. Het zand werd weggegraven en de ruimte die tussen de draag- en dekstenen ontstond, werd opgevuld met leem en stopstenen. Daarna werd de bovenkant (dekheuvel) van het hunebed met zand, aarde, plaggen en vuurstenen bedekt. Dat werd gedaan om het hunebed waterdicht te maken. Vervolgens werd de vloer van het hunebed gemaakt. Die vloer bestond uit kleine keien, veelal plat en rond van vorm. Tussen de kieren werd steengruis gedaan.

Einde aan gebruik hunebedden

Rond 2.850 voor Christus kwam er een einde aan de trechterbekercultuur. De hunebedden werden niet meer gebruikt. Daardoor raakten ze in verval. Ook werden de dikke keien van de hunebedden gebruikt voor de aanleg van wegen en funderingen voor kerken. In de 18e eeuw werden de dikke keien zelfs gebruikt als waterkering in Noord-Holland.

Verschillende soorten hunebedden

Hunebedden zien er niet allemaal gelijk uit. Er zijn namelijk verschillende soorten hunebedden:

• ganggraf
• portaalgraf
• langgraf
• trapgraf

Ganggraf

Bij een ganggraf is er één gang naar het graf. De ingang bevindt zich aan de lange zijde van het hunebed. Bij de ingang is er gebruik gemaakt van meerdere poortstenen. Van oorsprong kwamen ganggraven voor in Scandinavië, Noord-Nederland, Noord-Duitsland, Ierland, Groot-Brittanië, Spanje en Portugal, in de landen langs de Middellandse Zee en langs de noordkust van Afrika. De meeste ganggraven zijn gebouwd in de jonge steentijd, maar er zijn ook ganggraven die later zijn gebouwd.

Overgebleven ganggraven
Er zijn nog ganggraven die (deels) bewaard zijn gebleven. Die zijn te vinden in: Nederland, België, Verenigd Koninkrijk, Denemarken, Ierland, Duitsland, Frankrijk, Spanje, Portugal en Zweden.

Portaalgraf

Een portaalgraf is een hunebed waarbij de ingang – het portaal – zich in het midden van de lange zijde van het hunebed bevindt. Het portaal is met twee stenen gemaakt.

Overgebleven portaalgraven
In Nederland zijn een aantal hunebedden die onder portaalgraven vallen. Dat zijn de hunebedden D1, D2, D7, D8, D9, D12, D21 en D34 langs de Hunebed Highway.

Langgraf

Een langgraf heeft in tegenstelling tot de andere hunebedden geen dekstenen. Eigenlijk bestaat een langgraf uit meerdere hunebedden op een heuvel die door de kransstenen (stenen rondom het hunebed) zijn omgeven.

Overgebleven langgraven
In Nederland is een langgraf te vinden bij Emmen (hunebed D43). Verder zijn er nog langgraven in Duitsland en Engeland.

Trapgraf

Zoals de naam al aangeeft is een trapgraf alleen toegankelijk via een trap. Deze bevindt zich aan de zijkant van de grafheuvel. Trapgraven komen voor in Duitsland. Hunebed D13 in Eext is ook een trapgraf.

Hunebedcentrum

Bij het Hunebedcentrum in Borger kun je heel veel te weten komen over de hunebedden van vroeger. In de Keientuin kun je informatie vinden waar de grote keien precies vandaan komen.

Adres
Hunebedcentrum
Hunebedstraat 27
9531 JT Borger

Megalith Routes

In heel Europa – en bijna in alle lidstaten van de EU – zijn nog megalithische monumenten van meer dan 5.000 jaar oud te vinden. Omdat deze Europese culturele erfgoederen niet vergeten mogen worden, is er een cultureel pad door verschillende Europese landen gemaakt: Megalithic Routes. Het culturele pad is er zowel om de monumenten te beschermen, als voor de toeristen. De Raad van Europa heeft dit project als blijk van waardering toegevoegd aan de "Culturele routes van de Europese Raad". De Hunebed Highway N34 in Nederland en de Strasse der Megalithkultur in Duitsland zijn beiden een culturele route.

Duitsland

Langs de Strasse der Megalithkultur in Duitsland zijn hunebedden en andere megalithische monumenten te vinden. Naast die route kun je ook bij het Steinzeitpark Dithmarschen in Albersdorf veel over de prehistorie te weten komen. Het park is een open-air museum en is van april tot eind oktober van dinsdag tot zondag van 11.00 tot 17.00 uur geopend (2020).

Denemarken

Net zoals in Duitsland en in Nederland heeft Denemarken ook nog steeds hunebedden. Van de 25.000 megalithische monumenten zijn er ongeveer 2.500 bewaard gebleven. Ze zijn wel kleiner ten opzichte van de Nederlandse en Duitse. Ook die monumenten zijn beschermd. In bijna heel Denemarken komen nog hunebedden voor, met uitzondering van West-Jutland. In het zuiden van Sjæland (Seeland) en op het eiland Møn komen nog diverse soorten megalithische monumenten voor, bestaande uit: grafheuvels, doorgangsgraven en hunebedden. Op het eiland Møn zijn de megalithische monumenten het beste bewaard gebleven.

Zweden

In Zweden zijn tussen het Vänern- en Vätternmeer in het Falbygdengebied ongeveer 260 megalithische monumenten bewaard gebleven. Door de kalkhoudende grond zijn er nog resten van skeletten – die behoorlijk intact waren – gevonden. De skeletten zijn meer dan 5.000 jaar oud. Verder zijn in de omgeving van Falköping en in het gebied tussen Landskrona en Kävlinge veel megalithische monumenten. Een aantal megalithische monumenten zijn de moeite waard om te bekijken: Örenäsgånggriften bij Örenäs, Gillhög en Ljunghög bij Kävlinge en Hofterupsdösen bij Hofterup. Gillhög is het best bewaard gebleven hunebed. Het heeft een doorsnede van 25 meter en is 2,5 meter hoog en is van ver al te zien.

Spanje

In Spanje zijn ook diverse hunebedden. Ze heten daar trouwens dolmens. Een paar voorbeelden van de Spaanse hunebedden:

• Dolmen de Guadalperal ligt in het Valdecañas reservoir en werd tussen 4.000 en 2.500 jaar voor Christus gebruikt als begraafplaats. Doordat het waterpeil op een bepaald moment steeg, was het hunebed niet zichtbaar. Door de extreme droogte werd het ineens weer zichtbaar. Een culturele Spaanse organisatie wil proberen om het hunebed niet weer onder water te laten komen.
• Dolmen de Tella (ook bekend onder de naam Losa la campa of Vasar-steen) ligt op een hoogte van 1.000 meter en ligt vlakbij het Ordesa en Monte Perdido National Park in de regio Sobrarbe.
• In het berggebied van de Pre-Pyreneeën zijn een aantal dolmens te vinden. Dat zijn: dolmenes Caseta de las Balanzas en dolmenes La Capilleta.

Portugal

In Portugal zijn op meerdere plekken nog hunebedden te vinden. Sommige hunebedden zijn nog ouder dan de Nederlandse hunebedden. In de provincie Alentejon zijn bij Castelo de Vide rond de 100 hunebedden. Ze zijn niet allemaal gemakkelijk te vinden. Een aantal hunebedden die daar liggen zijn: Sobral, Anta da Melrica en menhir van Meada. Verder zijn er in Alcalar ook nog hunebedden te vinden.

Lees verder

• Drentse N34: Hunebed Highway N34
• Strasse der Megalithkultur: Duitse hunebeddenroute