Pyramide van Austerlitz: Frans verleden in Utrechtse bossen

Langs de provinciale weg (N224) tussen Woudenberg en Zeist ligt restaurant en pretpark 'De Pyramide van Austerlitz'. Sinds jaar en dag een gewilde stop voor veel schoolklassen en gezinnen. Maar zonder die merkwaardige piramide iets verderop, waren het restaurant en het pretpark er misschien niet geweest en hadden we het moeten doen zonder een boeiende en tastbare herinnering aan de Franse Tijd in Nederland.

De Franse Tijd

De Franse Tijd begint in 1795 bij de succesvolle inval van de Franse legers in Nederland. Ze eindigt in 1813 wanneer Napoleon bij Leipzig wordt verslagen en Willem I als soeverein vorst uit Engeland terugkeert naar Nederland. De tijd tussen 1795 en 1813 kent drie periodes:

• In 1796 nemen de Fransgezinde Patriotten het landsbestuur over en roepen de Bataafse Republiek uit, Nederland wordt een vazalstaat van Frankrijk.
• In 1806 vervangt Napoleon, inmiddels keizer van Frankrijk, die republiek door het Koninkrijk Holland. Zijn favoriete broer Lodewijk Napoleon benoemt hij tot koning.
• In 1810 moet deze koning weer het veld ruimen. Zijn eigenzinnige koers (hij stelt Nederlands belang soms boven het Franse) ergert Napoleon zó dat hij zijn broer afzet. Nederland wordt in dit jaar een deel van het Franse keizerrijk.

Geen discipline

De Pyramide van Austerlitz dateert uit de periode van de Bataafse Republiek. In 1804 benoemt Napoleon zijn strijdmakker generaal Auguste de Marmont tot opperbevelhebber van het Frans-Bataafse leger in Nederland. De Marmont krijgt tot taak de ongedisciplineerde, verspreid gelegerde strijdmacht tot een geoefende eenheid te smeden. Dat is dringend nodig want een invasie vanuit Engeland wordt op korte termijn verwacht. Alle kosten voor deze operatie worden gemakshalve op de Bataafse Republiek verhaald.

Camp d'Utrecht

In de lente van 1804 concentreert De Marmont zijn drie divisies (ca 18.000 man) op de heide tussen Zeist en Woudenberg. Hij kiest deze plek, die hij Camp d'Utrecht noemt, vanwege de gezonde lucht en de mogelijkheid er waterputten te slaan. De soldaten verblijven in een drie kilometer lang tentenkamp, ze moeten oefenen met kanonnen en paarden en krijgen als training hele veldslagen uit te vechten. De oefeningen trekken duizenden belangstellenden. Ook handelaren laten niet lang op zich wachten, zij zien wel mogelijkheden aan het legerkamp wat centen te verdienen. De Marmont wijst ze drie plaatsen in de omgeving aan waar ze zich mogen vestigen: Marmontville, Bois-en-Ville en Petiteville.

Plezierkamp

Voor de ontspanning en het vermaak van zijn troepen laat De Marmont een amfitheater bouwen en bestelt een groep komedianten uit Parijs. Aan eten en drank is geen gebrek en de stemming in Kamp Utrecht is dan ook opperbest. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de opgewekte brieven die de soldaten naar huis schrijven. Ook De Marmont is ingenomen met zijn legerplaats. In zijn latere memoires schrijft hij: 'Het mooiste kamp van de wereld met het best getrainde leger'.

Piramide van aarde

Tegen het najaar van 1804 hebben de manschappen hun training achter de rug en krijgen meer vrije tijd. Om ze toch bezig te houden bedenkt de bevelhebber een plan. In 1798 nam hij deel aan de Egyptische veldtocht onder Napoleon en de piramides bij Gizeh, speciaal die van Cheops maakten een grote indruk op hem. Zo'n piramide wil hij oprichten, weliswaar van aarde en op een heidevlakte, maar het moet en zal een indrukwekkend monument worden. Een eeuwige herinnering aan zijn verblijf op de Utrechtse Heuvelrug en, hoe kan het anders, een ode aan de roemruchte daden van zijn hoogste chef, Napoleon.

Nadat genie-officieren de beste plek hebben bepaald, begint het werk in de vroege ochtend van 10 september 1804. De troepenmacht is in drie groepen verdeeld. In een straal van 45 meter graven de manschappen een greppel om de bouwplaats en gebruiken de afgegraven aarde en het zand voor de bouw. Na 27 dagen is de piramide op de gewenste hoogte (36 meter) en zijn er nog enkele dagen nodig om haar met heideplaggen af te werken. Als bekroning krijgt het bouwwerk ten slotte een 13 meter hoge houten obelisk met omloop. Het uitzicht is adembenemend, bronnen melden dat de Zuiderzee (IJsselmeer), Haarlem en zelfs Kleef te zien zijn!

Naar aanleiding van de geslaagde operatie organiseert De Marmont op 12 oktober 1804 een groot feest met troepenmanoeuvres, een diner en vuurwerk tot slot. De vlakte rond de piramide is die dag volgestroomd met een bewonderende menigte.

Bescherming

De Marmont treft daarna maatregelen om zijn monument, dat Marmontberg gaat heten, te beschermen. Hij koopt van eigen geld aangrenzende grond en stelt drie getrouwde soldaten als bewakers aan. Zij krijgen ieder een bescheiden huisje, een jaarinkomen en wat vee. Uit een brief aan Napoleon blijkt dat De Marmont nog meer plannen heeft met zijn piramide. Hij wil haar laten bekleden met bakstenen om de duurzaamheid te verhogen en de kwetsbare houten obelisk moet te zijner tijd plaatsmaken voor een reusachtig standbeeld. Alles ter meerdere glorie van Napoleon en Frankrijk.

Kort weerzien

Van deze plannen komt niets terecht. De Marmont en zijn leger krijgen in juli 1805 bevel naar Noord-Holland te vertrekken, maar de dreigende Engelse invasie daar gaat niet door. Eind augustus worden ze naar Zuid-Duitsland gedirigeerd en komen op doortocht nog even kort naar Kamp Utrecht terug. Aan de vier zijden van de piramide worden dan gedenkstenen geplaatst met lovende inscripties aan het adres van keizer Napoleon. Daar blijft het bij. De Marmont zal na dit korte bezoek zijn schepping niet meer terugzien.

De naam Austerlitz

In 1806 besluit Lodewijk Napoleon, koning van Holland, de piramide en de daarbij ontstane nederzetting de naam Austerlitz te geven. Op die manier wil hij de herinnering levend houden aan de overwinning van zijn broer in de Slag bij Austerlitz in Moravië (nu Slavkov u Brna) op 2 december 1805. De koning wil het kleine dorp in de schaduw van de piramide zelfs stadsrechten verlenen, maar Napoleon ziet daar niets in en lijft het in 1812 in bij Zeist.

'Levend' monument

De verdere geschiedenis van de piramide is er een van verval,verwaarlozing, plundering èn restauratie. Gaandeweg spreekt men van een 'levend' monument'. Met andere woorden: er valt altijd wel iets aan te repareren. Al in 1806 breekt men de vergane houten obelisk af en blijken de aangebrachte heideplaggen door weer en wind weggesleten. Bij het einde van de Franse overheersing in 1813 wordt het monument kaal geplunderd, zelfs de zware gedenkstenen neemt men mee om als stoepstenen te gebruiken. Halverwege de 19de eeuw vindt herbebossing van de omgeving plaats, wat er toe leidt dat het bouwwerk langzaam tussen de bomen verdwijnt.

Overwoekerd

Beter gaat het in 1887 als de burgemeester van Woudenberg de piramide en de grond eromheen koopt. Hij besluit tot restauratie en laat in 1894 een nieuwe stenen obelisk oprichten. Helaas zet het verval daarna toch weer in. Wat ten slotte overblijft is een door struiken en bomen overwoekerde heuvel met een scheefgezakte zuil op de top.

Oorspronkelijke staat

Op initiatief van de Stichting Pyramide van Austerlitz wordt van december 2001 tot 2004 een grondige restauratie uitgevoerd. Het streven is zowel de piramide als de directe omgeving in oorspronkelijke staat terug te brengen. Een bijkomende prikkel: in 2004 zal het monument 200 jaar oud zijn. Wat is er mooier dan een feestelijke heropening in dat jaar! Droogte in 2003 en regen in 2004 zorgen voor zoveel tegenslag dat het gehoopte feest niet doorgaat. Pas in 2007 wordt het restauratiewerk hervat, nadat de provincie Utrecht €1,2 miljoen ter beschikking heeft gesteld. In 2008 kunnen dan eindelijk de eerste bezoekers het herboren monument beklimmen en informatie krijgen in het nieuwe bezoekerscentrum.

Zorg blijft

Ondanks alle verbeteringen en inspanningen blijft de schepping van generaal De Marmont provincie en rijk financiële kopzorg geven. Ook dit jaar was reparatie van de scheefzakkende obelisk noodzakelijk. Het is niettemin te hopen dat het bouwwerk behouden kan blijven. Zo'n boeiende geschiedenis en zo'n magnifiek uitzicht zijn kwaliteiten om zuinig op te zijn.

Bereikbaarheid en openingstijden:

www.pyramidevanausterlitz.nl