De bekering van Christina van Zweden

Het feit dat de Zweedse koningin Christina van Zweden (1626-1689) van het protestantisme naar het katholicisme overging heeft mijn aandacht getrokken. Ik vond het opmerkelijk, omdat ik nooit eerder had gehoord dat iemand van het protestantisme naar het katholicisme overstapte . Wat me ook boeide is dat juist een koningin van een protestantse staat tot deze beslissing kwam. Daarom luidt mijn vraag: Waarom bekeerde Christina van Zweden zich tot het katholicisme en welke gevolgen had dat voor haar Christina van Zweden is een van de opmerkelijkste personen die Zweden en ook Europa heeft gekend. Haar vader Gustav II vocht tijdens de Dertigjarige oorlog (1618-1648) tegen de dreigende overheersing van het katholicisme en voor het behoud van Zweden als protestantse natie. Toen hij in 1632 bij een veldslag om het leven kwam, moest de 6-jarige Christina hem opvolgen. Al snel bleek dat zij een zeer begaafd meisje was met interesse voor politiek, cultuur en de wetenschap. Ze sprak al op haar twaalfde vloeiend Grieks, Latijn en Duits. Ze liet de eerste Koninklijke bibliotheek van Zweden aanleggen. Een indrukwekkende collectie van al haar boeken die ze in de loop van de tijd had verzameld. Zij nodigde ook filosofen uit aan haar hof waaronder René Descartes. Daarnaast ging ze vaak gekleed in mannenkleren en omdat ze maar niet aan de man kon komen speculeerde men over haar seksuele geaardheid.

Ze schokte de natie door in 1654 troonsafstand te doen en zich te bekeren tot het katholicisme. In 1651 had ze zich al heimelijk bekeerd, maar na haar troonsafstand deed ze in Innsbruck openlijk belijdenis van haar katholieke geloof. Over deze bekering is al veel gezegd en geschreven en dat zal ik in dit werkstuk uiteen zetten. Via Diachroon Literatuuronderzoek laat ik de belangrijkste wetenschappers over dit onderwerp aan het woord. Ik onderzoek of er nieuwere inzichten zijn gekomen. Enkele voorname wetenschappers die ik raadpleeg zijn: Sven Stolpe, Curt Weibull en Georgina Masson. Weibull schreef in 1931 het boek Christina of Sweden. Hij staat bekend als de Christina- expert. Stolpe die zelf katholiek werd in 1947 schreef in 1960-1961 het werk Drottning Christina. Masson schreef in 1968 Queen Christina en woont in Rome, de plaats waar Christina stierf.

Voor een goed begrip van de problematiek is het van belang het verschil tussen het Katholicisme en het protestantisme uit te leggen en vooral hoe dat in die tijd geregeld werd. Het protestantisme is ontstaan in de 16e eeuw toen de monnik Maarten Luther (1483- 1546) de misstanden van de katholieke kerk aan de kaak stelde. Deze misstanden spijkerde hij op 31 oktober 1517 aan de slotkapel te Wittenberg.

De belangrijkste standpunten van de protestantse kerk zijn samengevat in de vijf Solas. Te weten: Solo Scriptura, (alleen de Schrift) Solo Gratia, (door genade alleen) Sola fida, (door geloof alleen) Solo Christo (alleen Christus) en Solo Deo Gloria (Alleen aan God de eer).

De katholieke kerk leerde dat je door goede werken je redding moest verdienen. De bijbel werd door de priester voorgelezen in het Latijn, een taal die voor veel mensen ontoegankelijk was. De bijbel was daarmee ontoegankelijk voor de meererheid van de gelovigen. En ook al beheerste men Latijn, dan nog was er geen mogelijkheid om zelf de schrift te lezen. De leider van de katholieke kerk, de paus, had veel invloed en wordt nog steeds gezien als plaatsvervanger van Christus. Dit op basis van een tekst uit de bijbel waarin Jezus tegen Petrus zegt: ‘’Op deze Petra zal ik mijn gemeente bouwen’’ Ook deed men aan heiligenverering en aanbad men beelden van Maria en Jezus. Zweden was onder Koningin Christina een Lutherse staat. In dit werkstuk kunnen Luthers en protestants als een zelfde begrip gelezen worden. Het ging de koningen namelijk niet zo zeer om welke leer binnen het protestantisme ze aanhingen, het belangrijkste was dat de koning in een Lutherse staat ook de bezittingen kreeg over de katholieke kerk en dat verhoogde zijn vermogen. De koning was de absolute baas over het land. De invloed van de kerk en de paus gold alleen nog maar in die landen die wel katholiek bleven.

Christina, koningin van Zweden met een hart voor Italië

Christina van Zweden (1626-1689) was de dochter van de koning Gustav II Adolf. Hij was de man die tijdens de Dertigjarige Oorlog aan de zijde van de protestanten vocht en hij moest dit met de dood bekopen. Zweden was in de 17e eeuw een grootmacht geworden en zijn dochter, de zesjarig erfopvolgster Christina stond dus een zware taak te wachten.

Christina was het derde kind van de koning, de eerdere kinderen waren al jong gestorven. Het feit dat zij nu het enige kind was en dus troonopvolger zou worden, maakte dat ze een goede opleiding genoot die haar moest voorbereiden op haar taak als koningin. Christina groeide op in Stockholm en al snel werd duidelijk dat dit meisje hoogbegaafd was. Ze kreeg de hele dag door les in wiskunde, geschiedenis, religie en filosofie. Ook vreemde talen leerde ze snel en al op haar twaalfde sprak ze Grieks, Latijn Frans en Duits. Christina zag er niet uit als een meisje en versterkte die indruk door gekleed te gaan in mannenkleding. Make-up was niet aan haar besteed.

Zelfstandige vrouw

Axel Oxenstierna (1583-1654) de rijkskanselier, nam de politieke taken op zich totdat Christina oud genoeg was om deze zelf uit te voeren. Op haar achttiende werd ze gekroond tot koningin van Zweden en was het tijd om eigen politieke beslissingen te nemen. Christina wilde zich niet alleen met politiek bezig houden, maar ook met wetenschap. De koningin las veel en al snel was haar boekenverzameling zo groot dat ze een bibliotheek kon aanleggen. Zij nodigde wetenschappers en schrijvers uit aan het hof. De beroemde Franse filosoof Rene Descartes werd ook uitgenodigd, maar helaas stierf hij tijdens zijn verblijf. Jarenlang dacht men dat hij stierf door het kille klimaat, recent hebben wetenschappers echter ontdekt dat hij wel eens vergiftigd zou kunnen zijn door een katholieke geestelijke. Wat wel illustreert hoe gespannen de verhoudingen tussen mensen met verschillende religieuze overtuigingen in die tijd waren. Volgens Theodor Elbert van de Universiteit van Erlangen stond Descartes een overgang naar het katholicisme in de weg en moest hij daarom uit de weg geruimd worden. Zo valt te lezen in het artikel ‘’Descartes was ‘poisened by catholic priest’’’ geschreven op 14 februari 2010 in the guardian.uk.

De keuze Descartes uit te nodigen is een teken van Chrisina’s eigenzinnigheid, net als haar keuze om niet te trouwen en haar neef als troonopvolger aan te wijzen. Dit besluit leidde tot veel verontwaardiging, maar ze hield voet bij stuk. Zelf schreef ze later dat ze vrouwen in een huwelijk als gevangenen zag en de mannen als gevangenbewaarders.

Christina en Italië

Italië was de grote liefde voor Christina, maar ze wist dat ze zich daar als Zweedse protestantse koningin niet kon vestigen. Ze koos voor Italië omdat ze in elk ander land onder de heerschappij van een andere vorst zou komen te staan. Ze wilde het strenge Lutherse klimaat ontvluchtten en in Italie gaan wonen, bij uitstek een katholiek land. Daar kon zij zich ook in alle rust bezig houden met filosofie en wetenschap, ze hoefde zich immers niet meer over de gang van zaken in haar land bezig te houden. Verder hield ze van Italiaanse opera en muziek. Ze vertelde ook dat ze graag Italiaanse wetenschappers en kunstenaars aan haar hof uitnodigde. Intussen had ze al veel katholieke vrienden en sprak ze met katholieke geestelijken. Ze hield van de katholieke ceremonies en rituelen. In 1654 deed ze zelf afstand van de troon , naar eigen zeggen om gezondheidsredenen en omdat ze vond dat het land in tijden van oorlog geregeerd moest worden door een man, in dit geval haar neef Carl Gustav, die door de regering wel als een waardig opvolger werd gezien, maar de ware reden was natuurlijk dat ze katholiek geworden was en naar Rome wilde. Onduidelijkheid over de reden van haar abdicatie bracht een stroom van geruchten op gang. Had ze een Franse of Italiaanse man leren kennen? Of verlangde ze ernaar bevrijd te worden om als een man door het leven te moeten en wilde ze nu echt vrouw zijn? Op 3 November 1655 deed ze in het openbaar belijdenis van haar katholieke geloof in de Koninklijke kapel te Innsbruck en bezocht daarna verschillende landen. Desondanks bleef ze al haar documenten ondertekenen met La Regina- de koningin en werd ze overal als een koningin ontvangen. Ze had nu een veel vrijer leven en kon zich bezighouden met datgene waar ze zo van hield: het lezen van boeken, kunst en wetenschap. Opvallend genoeg was ze na haar bekering niet veel in de kerk te vinden. Het ging haar dan ook niet zozeer om het religieuze, maar ze wenste zich bezig te houden met politiek, kunst en wetenschap. Koningin Christina was dus in veel opzichten een bijzondere vrouw die met haar drang naar intellectualiteit en zelfstandigheid haar tijd ver vooruit was. In het volgende hoofdstuk ligt de focus op de reden van haar bekering en de gevolgen daarvan op haar persoonlijke leven. Daarin kijk ik wat verschillende historici over haar hebben geschreven en in hoeverre het beeld daarover veranderd is.

Waarom bekeerde koningin Christina van Zweden zich tot het katholicisme?

In het vorige hoofdstuk is een korte biografische schets gegeven van het leven van Christina van Zweden. De koningin die afstand deed van het protestantse geloof, waarvoor haar vader nog zijn leven had gegeven. Hoe kon zijn dochter, notabene zijn opvolger tot deze beslissing komen?

Curt Weibull (1886-1991) is de eerste Zweedse historicus die zich over deze kwestie heeft gebogen. In zijn werk Christina of Sweden uit 1966 wijdt hij drieëntwintig pagina’s aan haar overgang naar het katholicisme. In zijn conclusie (1966, p.75) schrijft hij:
Haar bekering was niet het werk van katholieke priesters of jezuïeten. Dit was het proces wat al van kinds af aan begon, de zoektocht naar antwoorden naar de waarheid en een sluimerende aversie tegen het protestantisme. Alle christelijke geloven presenteerden zich allemaal als de enige waarheid en dat maakte haar sceptisch.

Christina stelde het geloof zoals dat haar was bijgebracht in twijfel, ze filosofeerde graag. De vele uitnodigingen die ze deed aan schrijvers en wetenschappers getuigen hiervan. Christina leefde net na de vrede van Westfalen (1648), die een eind maakte aan de Dertigjarige oorlog (1618-1648), hierin ging het vooral om politieke macht. Er bestond in die tijd nog geen strakke scheiding van godsdienst en kerk. Katholieke koningen vochten tegen protestantse koningen om zoveel mogelijk land te veroveren. Wel betekende een overgang naar het protestantisme dat de gevestigde katholieke kerk zijn macht verloor. Wanneer een land protestants werd, betekende dit dat de koning meer macht kreeg, hij hoefde immers geen rekening meer te houden met de bisschoppen en de paus. Een overgang naar een ander geloofssysteem was in die tijd dus niet altijd een kwestie van persoonlijke overtuiging, maar had ook politieke en strategische redenen.

Een belangrijk persoon in het leven van de jonge Christina was haar leraar Johannes Matthaie. Hij was door haar vader aangesteld. Matthaie stond bekend als een tolerante theoloog, maar was zelf protestants. Hij werd in 1660 beschuldigd van syncretism, het bij elkaar brengen van verschillende geloven. Matthaie was als een vader voor Christina. Matthaie zelf vond het verschrikkelijk dat Christina zich tot het katholicisme bekeerde, het was nooit zijn bedoeling geweest de koningin warm te maken voor het katholieke geloof, zo schrijft Curt Weibull in Drottning Christina. Paul Douglas Lockhart stelt in Sweden in the 17th century (2004) p72) wel dat Matthaie, Descartes en de Franse ambassadeur Chanut ongetwijfeld van invloed zijn geweest op de beslissing van de koningin.

Christina was in hoge mate geïnteresseerd in filosofie en wetenschap. Het zoeken naar de waarheid of waarheden.

De Zweedse historicus Sven Ingemar Oloffson stelt in zijn boek ‘Drottning Christinas tronavägelse och trösförändring’’ (1953) dat de overgang naar de katholiek kerk en de troonsafstand een manier was om trouwen te ontlopen. Als koningin van het land werd verwacht dat ze voor nageslacht zou zorgen. Maar deze stelling lijkt achterhaald Dit argument komt in latere werken van andere historici niet meer terug.

Recent hebben wetenschappers van de universiteit van Erlangen ontdekt dat de Franse filosoof Descartes niet stierf aan een longontsteking, maar zeer waarschijnlijk is vergiftigd door een katholiek geestelijke, die vond dat Descartes een overgang naar de katholieke kerk in de weg stond. Zeer opmerkelijk, aangezien Neil Kent in zijn boek A concise History of Sweden (2008 )meldt dat Descartes haar juist motiveerde om aan te sluiten bij de katholieke kerk. Stolpe schrijft in Drottning Christina dat Descartes een heel andere betekenis had voor de koningin, hij heeft haar niet willen bekeren tot het katholicisme. Hij was uitgenodigd om les te geven in natuurwetenschap en filosofie. Al voor dat hij uitgenodigd was aan het hof vertoonde Christina tekenen van twijfel aan het Lutherse geloof. Vast staat dus dat er verschillend gedacht wordt over de rol van Descartes op Christina’s bekering.

Wat we in elk geval kunnen vast stellen is dat Christina een vrouw was die graag nadacht over het leven en daarover mocht filosoferen. Ze kon zich moeilijk neerleggen bij een absolute waarheid en ging in gesprek met geleerden en (katholieke) geestelijken. Haar bekering kwam niet van de een op de andere dag maar was een proces van jaren. Haar gesprekken met Chanut en Descartes zijn daar ongetwijfeld op van invloed geweest, maar het voert de ver hen als de reden te zien van haar bekering.

Wat waren de persoonlijke gevolgen van haar bekering voor Christina van Zweden

Het grootste gevolg voor Christina was dat zij troonafstand moest doen. En hoewel zij dit al gedaan had voor dat ze zich openlijk bekeerde was dit onvermijdbaar geweest aangezien mensen die openlijk katholiek waren het land uitgezet dienden te worden. In haar eerste verzoek tot troonsafstand op 7 augustus 1651 sprak ze dan ook met geen woord over haar bekering, maar verklaarde ze dat Zweden een man nodig had die het leger kon aanvoeren.

Een ander gevolg was dat ze zich nu in alle rust kon vestigen in Italië en zich daar bezig kon houden met de dingen die zoveel voor haar betekenden: filosofie en wetenschap. Christina bleef wel altijd geïnteresseerd in politiek en bleef alles ondertekenen met La Regina- De koningin. Ze keerde later nog wel een paar keer terug naar Zweden, maar bracht het grootste deel van haar leven door in Rome, waar ze ook begraven is.

Christina was een vrouw die hoewel zij intellectueel zeer begaafd was, toch haar hart volgde. Haar hart lag bij de kunst en de wetenschap en Italië had door zijn mooie muziek en het katholieke klimaat een grote aantrekkingskracht op de koningin. De persoonlijke gevolgen van haar bekering hadden voor haar meer voordelen dan nadelen, ze kon nu eindelijk leven zoals ze dat echt wilde. Ze hoefde zich niet bezig te houden met het bestuur van Zweden, maar kon haar eigen weg gaan.

Conclusie

Het ziet er naar uit dat Christina’s bekering vooral te maken had met haar strenge protestantse opvoeding die niet paste bij haar levensinstelling. Ze hield ervan om te filosoferen en twijfelde aan het bestaan van een absolute waarheid. Haar bekering tot het katholicisme zal ook te maken gehad hebben met haar liefde voor Italië.

Het onderzoek heeft zich met name gericht op voorname wetenschappers uit de 20e eeuw. Het was lastig om nieuw bronmateriaal te vinden, blijkbaar is het onderwerp niet interessant genoeg om verder te onderzoeken of voelt men er geen noodzaak toe. Een meer voor de hand liggende reden is echter dat de reden voor haar bekering wel duidelijk was. De meeste wetenschappers zijn het er wel over eens: De wetenschappelijk en filosofisch ingestelde Christina paste niet in een streng Luthers klimaat. Het katholieke geloof is ook meer dan het protestantse geloof een geloof waarbij beleving en spiritualiteit centraal staan.

De precieze reden van haar bekering is moeilijk aan te wijzen, het is een opstapeling van factoren geweest. Het katholieke geloof met zijn wortels in het warme Italie, paste veel beter bij de koningin dan het ‘’kille’’ Lutherse geloof in het al vaak net zo koude Zweden.