Willem I van Oranje (1533-1584) - Vader des Vaderlands

Willem van Oranje kwam ter wereld als Willem van Nassau en was in zijn jonge jaren woonachtig op slot Dillenburg in de gelijknamige Duitse stad. Toen Willem elf jaar oud was erfde hij van zijn neef het vorstendom Orange (Oranje) en verhuisde naar het Brusselse hof van toenmalig keizer Karel V. Helaas kreeg Willem diverse jaren later ruzie met Karels opvolger, koning Filips II van Spanje, en besloot in opstand tegen hem te komen. De Opstand ging over in de Tachtigjarige Oorlog welke eindigde in het jaar 1648 met de erkenning van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Aangezien Willem van Oranje aan de basis van de oprichting van de Republiek had gestaan kreeg hij al snel de bijnaam 'Vader des Vaderlands'.

Inhoud

• De jeugd van Willem van Oranje
• Wisseling van de wacht
• De onvrede neemt toe
• Het uitlokken van een opstand
• De opstand begint
• De Opstand op haar hoogtepunt
• Willems laatste jaren

De jeugd van Willem van Oranje

De man die de Nederlandse geschiedenisboeken inging onder de naam Willem van Oranje kwam op 24 april 1533 ter wereld als Willem van Nassau. Willem was het eerste kind uit het tweede huwelijk van zijn beide ouders en zowel vader, Willem I van Nassau-Dillenburg (1487-1559), als moeder, Juliana van Stolberg (1506-1580), hadden respectievelijk al één kind en vier kinderen uit een eerder huwelijk. Ondanks dat vader Willem graaf was van de graafschappen Nassau, Dillenburg, Diez, Hadamar, Herborn, Katzenelnbogen en Vianden was hij vooral rijk aan kinderen - na Willem werden er nog zeven dochters en vier zonen geboren - en kreeg daarom de bijnaam Willem de Rijke. Aangezien moeder Juliana luthers (een stroming binnen het protestantse christendom) was besloot de rooms-katholieke Willem de Rijke om zich te bekeren en alle kinderen kregen dan ook een lutherse opvoeding. Hoe Willem en zijn broers en zussen hun jeugd precies door brachten is niet bekend, maar toen Willem elf jaar oud was kwam zijn leven volledig op zijn kop te staan.

De erfenis van Chalon

In het jaar 1544 overleed René van Chalon (1519-1544), de neef van de elf jaar oude Willem. René had in het verleden het vorstendom Orange van zijn kinderloze oom geërfd op voorwaarde dat hij zijn achternaam 'van Nassau' zou inruilen voor de achternaam 'van Chalon'. Iets dat René zonder twijfel deed. Aangezien er uit René's huwelijk ook geen kinderen waren voortgekomen besloot hij vorstendom Orange en de daarbij behorende titel van prins over te dragen aan zijn neef, Willem van Nassau. Het in Frankrijk gelegen vorstendom was in 1544 een onderdeel van het Heilige Roomse Rijk en mede hierom diende de toenmalige keizer, Karel V (1500-1558), met de vererving in te stemmen. Omdat keizer Karel V de touwtjes van zijn rijk strak in handen wilde houden besloot hij akkoord te gaan met de vererving, mits Willems ouders bereid waren een tweetal voorwaarden te accepteren. In de eerste plaats diende Willem zich te bekeren tot het rooms-katholieke geloof - het enige echte geloof volgens keizer Karel - en in de tweede plaats zou Willem zijn verdere opvoeding krijgen aan het hof van keizer Karel in de Nederlandse stad Brussel. Gezien het belang van de erfenis stemden Willems ouders direct in en op 22 augustus 1544 verliet Willem zijn geboortestad Dillenburg om zijn intrek te nemen aan het hof in Brussel.

Willems eerste jaren aan het hof

Zodra Willem arriveerde bij het keizerlijk hof werd hij aangesproken als prins Willem van Oranje en begon zijn opleiding als diplomaat. Hij leerde naast het Duits - Willems moedertaal - ook Latijn, Spaans, Italiaans en het plaatselijke Nederlands. Verder leerde Willem op jonge leeftijd diverse belangrijke personen kennen zoals Fernando Álvarez de Toledo (1507-1582), beter bekend als de hertog van Alva, en staatssecretaris Antoine Perrenot de Granvelle (1517-1586). In het jaar 1545 maakte Willem kennis met keizer Karel V in eigen persoon en vier jaar later werd hij voorgesteld aan Karels zoon en wettelijk opvolger, Filips II (1527-1598), de latere koning van Spanje. Willem bleek prima in staat te zijn om zich aan het keizerlijk hof te redden en hij kwam al snel bekend te staan als een optimistische en welbespraakte jongeman. Ook zijn bijnaam 'Willem de Zwijger' kreeg Willem in zijn eerste jaren aan het hof, niet omdat hij zo zwijgzaam was maar wel omdat hij als diplomaat nooit het achterste van zijn tong liet zien. Op achttienjarige leeftijd werd het tijd voor Willem om in het huwelijksbootje te stappen en er werd een huwelijk tussen Willem en Anna van Egmont (1533-1558) - de gravin van Buren - geregeld. Een huwelijk dat Willem niet alleen de titel van graaf van Buren, maar ook die van baron van Breda opleverde.

Wisseling van de wacht

Gedurende de jaren 1552 tot en met 1555 was Willem actief als overste (luitenant-kolonel) in het leger van keizer Karel V en het is niet duidelijk of hij bij de geboorte van zijn dochter Maria (1553-1555) of zoon Filips Willem (1554-1618) was. Zijn tijd in het leger was in ieder geval uiterst succesvol want Willem werd al snel één van de belangrijkste raadgevers van keizer Karel. Hoe belangrijk Willem daadwerkelijk was voor de keizer bleek bij zijn aftreden op 25 oktober 1555 want Karel steunde tijdens de dienst letterlijk op de schouders van de prins van Oranje en gaf zijn zoon, Filips II, het advies om Willem aan te houden als adviseur. Toen Filips II in 1555 zijn vader opvolgde als landheer van de Nederlanden nam hij zijn advies ter harte en benoemde Willem tot één van zijn vertrouwelingen. Op 7 februari 1556 werd tevens dochter Maria (1556-1616) geboren, maar aan al het geluk komt een einde in maart 1558 toen Anna van Egmont volledig onverwachts overleed. Willem vond al snel troost in de armen van Eva Elincx (circa 1535 - circa 1590) en verwekt bij haar een buitenechtelijk kind, Justinus van Nassau (1559-1631) genoemd. Zo snel als de relatie begon, zo snel kwam deze ook weer te einde want Willem had al zijn aandacht nodig bij zijn werk.

Verschil van mening

Waar Filips II en Willem in het begin van hun samenwerking altijd twee handen op één buik waren geweest, kwam hun relatie vanaf het jaar 1558 onder druk te staan. De reden hiervoor was gelegen in het feit dat beide heren een geheel andere kijk hadden op twee belangrijke kwesties die op dat moment speelden. In de eerste plaats verschilden de heren van mening over het feit of de macht wel of niet gecentraliseerd moest worden. En in de tweede plaats hadden de heren ook beide een andere idee over de manier waarop er met de reformatie - die door Maarten Luther (1483-1546) in gang was gezet - moest worden omgegaan. Op het gebied van het gezag wilde Filips - vanaf zijn kroning in 1556 koning Filips II (van Spanje) genoemd - wilde de macht centraliseren terwijl Willem juist wilde dat de macht bij de afzonderlijke gewesten bleef liggen. En op het gebied van het geloof tolereerde koning Filips alleen het katholicisme terwijl Willem van mening was dat de inwoners van de Nederlanden een zekere mate van godsdienstvrijheid moesten krijgen. In de hoop Willem weer voor zich te winnen en hun band te herstellen besloot koning Filips om Willem in 1559 te benoemen tot stadhouder van de drie grootste en belangrijkste gewesten van de Nederlanden Holland, Zeeland en Utrecht. In zijn functie als stadhouder werd Willem tevens lid van de Raad van State; het belangrijkste adviesorgaan van de landsheer en zijn aanzien en invloed in politiek opzicht steeg enorm.

Landvoogdes der Nederlanden

Eind 1559 keerde koning Filips definitief terug naar Spanje en hoezeer zijn relatie met Willem was verslechterd bleek wel uit het feit dat Filips Willem bij zijn vertrek toebeet: 'Niet de State, maar gij, gij, gij'. Hieruit bleek dat Filips Willem de schuld gaf van het feit dat hij slecht met de Nederlandse adel, die onderdeel waren van de Raad van State, door één deur had gekund. Om er zeker van te zijn dat zijn beleid zou worden uitgevoerd terwijl hij zelf in Spanje was besloot koning Filips om zijn halfzus, Margaretha van Parma (1522-1586), te benoemen tot landvoogdes der Nederlanden. En omdat zij geen ervaring had op het gebied van het besturen van een land liet koning Filips zijn trouwe raadgever Antoine Perrenot de Granvelle bij haar achter. Het vertrek van koning Filips betekende overigens niet dat zijn strenge godsdienstbeleid werd versoepeld. Sterker nog, koning Filips vaardigde zelfs diverse nieuwe plakkaten (verordeningen) uit waarin de protestantse Nederlanders werden bestempeld tot ketters. Voor prins Willem van Oranje was op dat moment de maat vol en hij stuurde, samen met Filips van Montmorency (1524-1568) - de graaf van Horne - en Lamoraal I van Gavere (1522-1568) - de graaf van Egmont -, beiden net als Willem lid van de Raad van State, een waarschuwende brief naar koning Filips die helaas volledig averechts werkte.

De onvrede neemt toe

Tussen alle politieke strubbelingen door had Willem ook nog tijd gehad om voor de tweede keer in het huwelijk te treden en in de jaren die volgden schonk Willems tweede vrouw, Anna van Saksen (1544-1577) hem drie kinderen; Anna (1563-1588), Maurits (1567-1625) en Emilia (1569-1629). Dochter Christine (1571 - 1637 of 1638) weigerde Willem echter te erkennen omdat er geruchten gingen dat niet Willem, maar Anna's persoonlijk raadgever de vader van Christine was. Al snel na Willems tweede huwelijk werd het hem duidelijk dat zijn brief geen effect had gehad, want het godsdienstbeleid van koning Filips was ongewijzigd gebleven. Om koning Filips duidelijk te maken dat het hem ernst was woonde Willem in de periode van augustus 1563 tot en met maart 1564 de vergaderingen van de Raad van State niet bij. Pas toen staatssecretaris de Granvelle - en rechterhand van koning Filips - besloot de Raad te verlaten nam Willem weer aan de vergaderingen deel. Op 31 december 1564 hield Willem een uren durende rede (toespraak) voor de leden van de Raad van State en pleitte hierbij openlijk voor godsdienstvrijheid in de Nederlanden. Naar aanleiding van Willems toespraak besloot de Raad om koning Filips nogmaals te vragen om zijn godsdienstbeleid te versoepelen, maar kregen ook dit keer weer nul op het rekest.

Streng beleid

In de zogenaamde 'brieven van Segovia' gaf koning Filips de landvoogdes Margaretha de opdracht om iedere versoepeling van het godsdienstbeleid radicaal van de hand te wijzen en beval tevens om een nieuwe belasting - de Tiende Penning genoemd - in te voeren, desnoods met geweld. Met name de Tiende Penning - een omzetbelasting van 10% op roerende goederen zoals eten, drinken en kleding - stuitte op veel weerstand van de bevolking en ook de leden van de Raad van State hadden hier hun bedenkingen bij. Om een vuist tegen het beleid van koning Filips te kunnen maken werd er, onder leiding van Willems broer Lodewijk van Nassau (1538-1574) en Hendrik van Brederode (1531-1568), het Verbond der Edelen opgericht. En deze bood op 5 april 1566 een zogenaamd smeekschrift aan, aan Margaretha van Parma, de landvoogdes der Nederlanden. Toen Margaretha's raadgever het smeekschrift zag noemde hij de edelen schertsend 'geux' (bedelaars), een naam die door de latere 'Geuzen' met trots werd gedragen. Helaas had ook het smeekschrift geen effect en op 10 augustus 1566 brak in Vlaanderen - als teken van verzet - de beeldenstorm uit.

De Spaanse inquisitie

Voor koning Filips was op dat moment de maat vol en hij stuurde de gevreesde hertog van Alva - Fernando Álvarez de Toledo - en zijn Spaanse Inquisitie naar de Nederlanden om Margaretha te ondersteunen. Maar Margaretha kon zich op haar beurt niet langer meer vinden in het beleid van haar halfbroer en legde, uit protest, haar functie neer. Voor Willem werd de grond in de Nederlanden met de naderende komst van Alva te heet onder zijn voeten en op 15 april 1567 vluchtte hij met zijn gezin naar de Duitse stad Dillenburg. Alleen Willems oudste zoon, Filips Willem, bleef achter in de Nederlanden omdat hij studeerde aan de Universiteit van Leuven en werd geacht daar veilig te zijn. Op 22 augustus zette Alva voet op Nederlandse bodem, nam zijn intrek aan het hof in Brussel en begon met het oprichten van de Raad van Beroerten. De Raad van Beroerten was een bijzondere rechtbank die van koning Filips de opdracht had gekregen om de personen die verantwoordelijk waren voor de onrusten in de Nederlanden te straffen. Al snel na oprichting werden de graven van Horne en Egmont door de Raad van Beroerten in staat van beschuldiging gesteld en gevangen genomen. En het besluit om ook Willem van Oranje te vervolgen werd genomen in december 1567, waarna de Raad van Beroerten zijn dagvaarding in januari 1568 bekend maakten.

Het uitlokken van een opstand

In de hoop Willem tot inkeer te brengen liet koning Filips, Willems oudste zoon Filips Willem, ontvoeren en overbrengen naar Spanje. Maar helaas voor koning Filips maakte juist deze daad dat Willem van Oranje besloot de wapens tegen hem op te nemen en vroeg - als lutherse geloofsgenoot - de lutherse vorsten om hetzelfde te doen. Helaas bleef enige steun voor Willems actie uit het buitenland uit, maar in de Nederlanden waren er meerdere mannen die Willems idealen deelden. Zo hielpen niet alleen zijn eigen drie broers - Lodewijk (1538-1574), Adolf (1540-1568) en Hendrik (1550-1574) - mee bij het vormen van een leger, maar kon Willem ook rekenen op hulp van onder andere Diederik Sonoy (1529-1597) - de leider van de Geuzen: Een leger bestaande uit Nederlandse edelen - en Jan van Montigny (geboortedatum onbekend - 1568), beter bekend als de graaf van Villiers. De eerste ontmoetingen met de Spaanse troepen van Alva werden in het voordeel van de Spanjaarden beslist en de graaf van Villiers werd nabij de plaats Dalheim gevangen genomen. Enkele weken later hadden Lodewijk en zijn troepen meer geluk toen ze de Slag bij Heiligerlee wonnen, maar hierbij kwam broer Adolf van Nassau om het leven. In juni 1568 werd het Willem en zijn aanhangers duidelijk dat het koning Filips menens was, want de eerste edelen die gevangen waren genomen werden door de Raad van Beroerten terechtgesteld. Zowel de graaf van Villiers als de graven van Horne en Egmont - die al enige tijd eerder gevangen waren genomen - werden ter dood veroordeeld door middel van onthoofding.

Tegenslag

Terwijl Lodewijk van Nassau diverse pogingen deed om de Spaanse troepen in de Noordelijke Nederlanden te dwarsbomen, was Willem in Duitsland druk bezig met het samenstellen van een leger. En toen hij 25.000 man had verzameld werd het tijd om de Duitse stad Dommersdorf te verlaten en op te rukken richting de Overmaas. Helaas verloren Willem en zijn troepen op 20 oktober 1568 de Slag om Geldenaken, maar ze besloten zich hierdoor niet te laten ontmoedigen. Vol goede moed stak het leger de Maas over om vervolgens ook de slag om Brabant te verliezen. De Franse hugenoten (protestanten) hadden zich inmiddels ook aangesloten bij Willems strijd maar leden in de zuidelijke delen van de Nederlanden zware verliezen waarop Willem en zijn leger werden gedwongen om zich terug te trekken. Aangezien het Willems doel was om zijn leger samen te voegen met dat van de hugenoten besloot hij de Franse grens over te trekken om hen via Frankrijk te bereiken. In Frankrijk aangekomen werd hen echter de weg versperd door het Franse leger - dat vocht tegen de hugenoten - en tegen zo veel tegenslag was Willem niet opgewassen. Ten einde raad leidde hij zijn leger via de Champagne en Lotharingen naar het Franse Straatsburg en ontbond het aldaar. Willem ging echter niet bij de pakken neerzitten en ging wederom op zoek naar mensen die hem wilde steunen.

Weinig animo

Op de geboorte van Willems dochter, Emilia (1569-1629), na was er in het jaar 1569 weinig reden tot vreugde. Sinds het ontbinden van zijn leger in Straatsburg had Willem nog een aantal pogingen gedaan om de hertog van Alva te dwarsbomen, maar al zijn pogingen mislukten. Ook de verwachte steun van buitenlandse vorsten bleef uit en de hoop dat er een opstand onder het Nederlandse volk zou uitbreken was in deze periode ook vervlogen. Toen het Willem ook niet lukte om aansluiting bij de Franse hugenoten te vinden werd hij gedwongen om zich weer schuil te houden in de Duitse stad Dillenburg. Het jaar 1571 stond vooral in het teken van Willems privéleven. Anna van Saksen kon slecht aarden op het familieslot in Dillenburg en had besloten om met een klein gevolg naar Keulen te vertrekken, waar ze - het volgens de berichten - erg goed naar haar zin had. Het huwelijk tussen Willem en Anna van Saksen eindigde in een scheiding, waarna Anna krankzinnig werd verklaard en door haar familie werd opgesloten. Haar kinderen zag Anna nooit meer terug en zes jaar na haar scheiding stierf ze van eenzaamheid.

De opstand begint

Halverwege het jaar 1572 begon het tij in Willems voordeel te keren. De druk op het Nederlandse volk was in de afgelopen jaren in hoog tempo toe genomen onder andere door het (opnieuw) invoeren van de gehate Tiende Penning en het uitbreken van de pest in 1571. Daarnaast beging Alva in het begin van 1572 een gruwelijke daad die maakte dat zelfs het katholieke deel van de Nederlandse bevolking zijn buik van hem vol had: In de hoop de bevolking nog meer schrik aan te jagen moordde Alva, zonder enige aanleiding, de inwoners van de steden Naarden en Maastricht uit. In april 1572 lukte het de watergeuzen om de stad Den Briel in te nemen en het hijsen van de geuzenvlag was blijkbaar het teken waar het Nederlandse volk op had gewacht. Na vele jaren onder Spaans gezag te hebben gestaan kwamen de Nederlanders eindelijk in opstand, een opstand die Willem van Oranje al vijf jaar lang probeerde te ontketenen. Op 6 april 1571 verklaarde Vlissingen voor de prins te zijn - en dus tegen koning Filips -, op 1 mei volgde Terneuzen en op 21 mei sloot ook Enkhuizen zich bij de aanhangers van Oranje aan. Bij het bereiken van juli hadden al zesentwintig steden verklaard voor de prins te zijn en in Holland en Zeeland waren alleen nog de steden Amsterdam, Middelburg en Goes in handen van de Spanjaarden.

Kleine overwinning

Tussen 15 en 29 juli 1572 vergaderde de Nederlandse Raad van Staten in Dordrecht - omdat Den Haag te onveilig was - en omdat Willem op dat moment bezig was met het bevrijden van Roermond, stuurde hij Filips van Marnix van Sint-Aldegonde (1540-1598) als vervanger. Filips van Marnix vroeg namens Willem om financiële steun voor zijn opstand en de Staten van Holland, Zeeland, West-Friesland en Sticht Utrecht gingen akkoord. Ze benoemden Willem officieel tot gouverneur-generaal van de voornoemde gewesten en verplichtten zich om iedere maand een financiële bijdrage te leveren aan het leger en de vloot. De overige gewesten kozen er voor om onder leiding van de Spaanse koning te blijven staan en de tweedeling in de Raad van State werd een feit. In het najaar van 1572 deed Willem nogmaals een poging om Brabant in handen te krijgen maar ook dit keer moest hij zijn meerdere erkennen in de hertog van Alva. In 1573 hield Willem zich vooral bezig met het werven van aanhangers voor zijn strijd en in oktober van dat jaar maakte hij ook de opvallende keuze om zich weer te bekeren tot het calvinisme (een stroming binnen het protestantse christendom). Bij de calvinisten in de Nederlanden kon Willem op dat moment niet meer stuk maar zijn bekering maakten dat de katholieken hem met argwaan bekeken. Op 18 december 1573 verliet de hertog van Alva de Nederlanden voorgoed omdat koning Filips eindelijk begon in te zien dat zijn schrikbewind averechts werkte en in zijn plaats werd Luis de Zúñiga y Requesens (1528-1576) de nieuwe landheer der Nederlanden.

Vreugde en verdriet

Het jaar 1574 begon in april met de Slag op de Mookerheide, een slag waarbij Willem allebei zijn jongere broers - Lodewijk en Hendrik - verloor. De watergeuzen waren in deze periode echter wel succesvol en wisten de steden Leiden en Middelburg te bevrijden en versloegen in mei de - onoverwinnelijk geachte - Spaanse vloot op de Zuiderzee. In oktober 1574 praatte Willem de Raad van State bij over de stand van zaken en pleitte voor het aantrekken van buitenlandse hulp. Zelf ging Willem nogmaals zijn netwerk in Engeland, Duitsland en Frankrijk na, maar vond niemand die bereid was zijn opstand te steunen. Een half jaar later was het tijd voor iets heel anders want Willem trad op 12 juni in het huwelijk met Charlotte van Bourbon (1546 of 1547-1582). In tegenstelling tot zijn vorige huwelijken was zijn huwelijk met Charlotte er één uit liefde en in de jaren die volgden schonk Charlotte Willem dan ook zes kinderen, allemaal dochters: Louise Juliana (1576-1644), Elisabeth (1577-1642), Catharina Belgica (1578-1648), Charlotte Flandrina (1579-1640), Charlotte Brabantia (1580-1631) en Emilia Secunda Antwerpiana (1581-1657). Een maand na zijn huwelijk bereikte Willem weer een nieuwe mijlpaal in zijn carrière want hij werd in juli door de Staten van Holland en Zeeland erkend als 'Hoge Overheid'. Met andere woorden Willem werd benoemd tot de hoogste gezaghebber van beide gewesten.

De Opstand op haar hoogtepunt

In maart 1576 overleed landvoogd Requesens volledig onverwachts terwijl koning Filips op dat moment met financiële problemen kampte en Juan van Oostenrijk (1547-1578) werd aangewezen als de nieuwe Landvoogd der Nederlanden. Aangezien het enige tijd duurde voordat Juan in de Nederlanden arriveerde hadden de Spaanse soldaten op dat moment geen gezaghebber. Dat in combinatie met het feit dat ze ook geen soldij kregen uitbetaald maakten dat ze massaal aan het muiten sloegen. Tijdens de Spaanse Furie; een bloedbad aangericht door de Spaanse soldaten in Antwerpen, bereikte de muiterij haar hoogtepunt wat resulteerde in een massale afkeer van de Spanjaarden. Ook de katholieke hadden hun buik vol van de onderdrukking wat het voor Willem van Oranje mogelijk maakte om de Pacificatie van Gent te sluiten; een overeenkomst tussen alle Nederlandse gewesten om zich te verenigen in een Generale Unie en zich gezamenlijk sterk te maken (onder andere) voor het verjagen van de Spanjaarden. De soevereiniteit van koning Filips als vorst stond hierbij nog steeds buiten kijf en het streven van de gewesten was dan ook om zich te verzoenen met koning Filips én godsdienstvrijheid te krijgen.

Tweedeling van de Nederlanden

Helaas bleek een verzoening én godsdienstvrijheid een onmogelijk streven en de Pacificatie van Gent hield dan ook geen stand. De overwegend in het noorden wonende protestanten weigerden de katholieken enige vrijheid toe te staan en in het overwegend katholieke zuiden kregen de protestanten vrijwel geen rechten. Op 6 januari 1579 besloten de zuidelijke gewesten van de Nederlanden zich te verenigen in de Unie van Atrecht en maakten gezamenlijk de afspraak om zich met koning Filips te verzoenen en het katholieke geloof als het leidende geloof te accepteren. In navolging van het zuiden volgde men in het noorden op 23 januari met de Unie van Utrecht waarin de noordelijk gewesten verklaarden koning Filips af te zweren, verder te gaan als Republiek en samen te werken op het gebied van defensie, belasting en godsdienst. Door de ondertekening van beide Unies werd een scheiding tussen het noorden en zuiden van de Nederlanden een feit en Willems droom van één land onder één landheer met verschillende godsdiensten spatte uiteen. Lang de tijd om hier over te treuren had Willem echter niet want begin 1579 arriveerde Alexander Farnese (1545-1592) - de hertog van Parma - in de Zuidelijke Nederlanden om de overleden landvoogd Requesens op te volgen en hij bleek een geducht tegenstander te zijn.

Doodsvonnis

Ondanks de Unie van Atrecht weigerde Willem zich neer te leggen bij het besluit van de Zuidelijke Nederlanden om zich aan te sluiten bij Spanje en gedurende het jaar 1579 deed hij dan ook meerdere pogingen om de troepen van de hertog van Parma uit de zuidelijke gewesten te verdrijven. Ondanks dat al Willems pogingen tevergeefs waren maakten ze koning Filips woedend en hij besloot Willem op 14 maart 1580 in de ban te doen, oftewel vogelvrij te verklaren. In december dat jaar schreef Willem een Apologie (verdediging) tegen zijn vogelvrij verklaring die op 17 december 1580 door de Staten-Generaal werd gedrukt en onder het Nederlandse volk werd verspreid. In de maanden die volgden wist Willem de Staten-Generaal ervan te overtuigen om op eigen kracht verder te gaan en op 26 juli tekenden ze het Plakkaat van Verlatinghe; een onafhankelijkheidsverklaring waarin de Noordelijke Nederlanden koning Filips afzworen als hun vorst en de oprichting van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was een feit. Om sterker te staan tegen koning Filips overtuigde Willem de Staten-Generaal er van om de soevereiniteit van de nieuwe Republiek aan te bieden aan een buitenlandse vorst en Willem ging - namens de Republiek - een samenwerking met de hertog van Anjou, Frans van Anjou (1555-1584) aan. Helaas liep de samenwerking uit op een grote mislukking en vele Nederlanders namen het Willem van Oranje kwalijk dat hij met de hertog van Anjou in zee was gegaan.

Willems laatste jaren

Op 18 maart 1582 werd Willem er aan herinnerd wat het betekende om vogelvrij te zijn verklaard want de Fransman Jean Jaureguy (circa 1562-1582) pleegde die dag een aanslag op zijn leven. Willem overleefde de aanslag maar raakte wel ernstig gewond en werd tijdens zijn ziekbed liefdevol verpleegd door zijn derde vrouw Charlotte van Bourbon. Charlotte verzorgde - volgens de verhalen - haar man echter zo intensief dat ze er zelf aan onderdoor ging en op 5 mei 1582 volledig onverwachts overleed. Op 5 april 1583 trad Willem voor de vierde keer in zijn leven in het huwelijk, dit keer met Louise de Coligny (1555-1620), de dochter van een belangrijke Franse hugenotenleider. Gedurende hun huwelijk schonk Louise Willem één kind, namelijk Frederik Hendrik (1584-1647). Na zijn huwelijk en de geboorte van zijn zoon ging Willem de strijd weer aan met de hertog van Parma, maar had er een flinke dobber aan om hem op afstand te houden. Op 22 juli 1583 werd Willem zelfs gedwongen om Antwerpen te verlaten vanwege de komst van de Spaanse troepen en in november dat jaar had Parma zelfs geheel Vlaanderen weer in handen.

Moordaanslag

Op 10 juli 1584 liep Willem, na een lunch met onder andere de burgemeester van Leeuwarden, vanuit de eetzaal op het Prinsenhof naar zijn werk- en privé kamers die aan de overkant waren gelegen. Bij het naderen van de deur naar zijn werk/privékamer werd Willem van Oranje van dichtbij neergeschoten door een man genaamd Balthasar Gerards (circa 1557-1584). Volgens de verhalen sprak Willem vlak na het schot zijn beroemde laatste woorden: "Mon Dieu, mon Dieu, ayez pitié de moi et de ce pauvre peuple" ("Mijn God, mijn God, heb medelijden met mij en met dit arme volk"), maar na recent onderzoek bleek dat Willem deze woorden onmogelijk kon hebben uitgesproken. Gerards gebruikte bij zijn aanslag een zogenaamd radslotpistool wat betekende dat er drie kogels tegelijkertijd werden afgevoerd. Eén van deze kogels doorboorde Willems hart waardoor hij op slag dood was. Na een korte achtervolging werd Balthasar Gerards gevangen genomen en veroordeeld tot de dood. Op 3 augustus 1584 werd het lichaam van Willem van Oranje bijgezet in een tijdelijk monument in het koor van de Nieuwe Kerk in Delft. Zijn stoffelijk overschot werd enige tijd later overgebracht naar de grafkelder onder het koor van de kerk.