Schilderijanalyse: 'Stilleven met vergulde bokaal' van Heda

Willem Claesz. Heda (1594-1680) was een bekende Nederlandse schilder uit de 17e eeuw. Hij was vertegenwoordiger van de Haarlemse School en specialiseerde zich in stillevens. Een mooi voorbeeld van zo'n schilderij is 'Stilleven met vergulde bokaal' uit 1635. Met behulp van deze analyse is dit werk beter te interpreteren en in zijn historische context te plaatsen.

Inhoud

Op Stilleven met vergulde bokaal is een gedekte tafel te zien. Er ligt een wit tafelkleed nonchalant over de tafel gedrapeerd met daarop drie tinnen borden met oesters, brood en een opgerold papiertje om kruiden te strooien. Verder staan een glas rode wijn, een oliekannetje van glas, een zilveren zoutvat, een groot wijnglas (een roemer) met witte wijn, een liggende zilveren schaal, een tinnen wijnkan en een vergulde zilveren bokaal met deksel. Rechtsonder is een half afgeschilde citroen te zien. Het is een stilleven, dus gemaakt naar aanschouwing en heel precies en gedetailleerd geschilderd.

Kleur

Opvallend is dat er maar één tint gebruikt wordt in het hele schilderij. Dit geeft een harmonische sfeer; alles is een eenheid. De citroen in de hoek is hierop een uitzondering, die is opvallend geel en daarmee de enige kleur die eruit springt. Heda heeft maar een kleurenfamilie gebruikt om de harmonie te bewaren. Kleuren die er toch enigszins uitspringen zijn het groen van het glas en oranje van de bokaal. Het kleurgebruik door die harmonie wel weer erg realistisch.

Compositie

Heda heeft dit stilleven onopvallend in een diagonale compositie geschilderd. De tafel lijkt heel nonchalant gedekt, maar Heda heeft over de plaatsing van elk bord en elke kan goed nagedacht. Zo wijst de liggende schaal van het bord met brood schuin omhoog naar de wijnkan. Daar tegenover staat de diagonaal van de lichtstraal die van linksboven het beeld binnenvalt. De compositie oogt rustig en statisch, er is niet veel beweging in te zien. Dit komt ook doordat alles zo toevallig neergelegd lijkt. Ook is er een soort driehoekscompositie te bespeuren, waarbij de hogere voorwerpen allemaal rechts zijn afgebeeld. Deze hangt samen met de diagonale compositie.

Licht

Het licht valt zoals gezegd linksboven het schilderij binnen en valt op de geschilderde voorwerpen. Het venster zelf zie je niet, maar het wordt vele malen weerspiegeld. Je ziet bijvoorbeeld dat het alleen al op de roemer drie keer wordt weerspiegeld: op de zijkant van de roemer, maar ook op het oppervlak van de wijn, en verder zie je de lichtvlek op de bodem van het glas die ook wordt veroorzaakt door het binnenvallende licht. Goed te zien is dus hoe de schilder de voorwerpen realistisch heeft gemaakt door alles op z'n eigen manier te laten glanzen. Er is sprake van een vorm van zijlicht. Er is zowel eigen schaduw als slagschaduw te zien op de voorwerpen in het schilderij, alhoewel de slagschaduw een stuk duidelijk te zien is dan de eigenlijk schaduw. De borden bijvoorbeeld, geven hun schaduw af op het tafelkleed. Maar andere delen van het tafelkleed zijn dan weer slachtoffer van hun eigen schaduw.

Ruimte

Het (lijn)perspectief is dit schilderij erg gedetailleerd en op het blote oog perfect te beoordelen. Van overlapping, een wat primitievere vorm van ruimtesuggestie, is op deze volle tafel natuurlijk zichtbaar. Er is verder geen atmosferisch perspectief of repoussoir te ontdekken. De ruimtesuggestie in dit schilderij is niet zeer geavanceerd, maar dat is ook niet nodig bij zo'n stilleven. Belangrijker daarin is het licht en de reflectie ervan..

Betekenis en functie

Er valt te twisten over de hoofdfunctie van dit schilderij. Meestal wordt aangenomen dat de rijke, maar plotseling afgebroken maaltijd – het brood en de oesters zijn bijna onaangeraakt en de citroen is half geschild – door Heda geschilderd is met de bedoeling aan te sporen tot matigheid. Dat lijkt wat paradoxaal met al dat mooie, dure eten, maar juist dat (en de gedachte dat alles sterfelijk is) moest leiden tot de bescheidenheid en matigheid van de mens in die tijd. Om toch je rijkdom te laten zien, ondanks je sobere leven, konden de rijke burgers zo'n pronkend stilleven ophangen.
Een andere functie kan van esthetische aard zijn. De schilder heeft zich met deze compositie namelijk een lastige taak op de hals gehaald. Hij kon daarmee de beheersing van alle technieken optimaal demonstreren. En het is gelukt: alles lijkt levensecht. Stillevens werden, in tegenstelling tot andere genres in die tijd, vaak in opdracht gemaakt, voor rijke kooplieden die zo'n pronkstukje in huis wilde hebben. Van dit schilderij is het dan waarschijnlijk dat er een opdrachtgever is geweest, al is niet duidelijk wie.

Historische context

In de Gouden Eeuw, de tijd dat Stilleven met vergulde bokaal is gemaakt, was het laten zien van je kunsten de belangrijkste opdracht voor een schilder. De meeste schilders specialiseerden zich in een bepaald genre zodat ze daarin konden uitblinken en veel schilderijen verkopen. De markt in schilderijen begon toen namelijk op te komen in de Nederlanden. In plaats van in opdracht te werken, kozen veel (minder excellente) schilders ervoor voor de markt te produceren. Heda was echter wel zo'n excellente schilder en zijn werk werd dan ook erg gewaardeerd om de gedetailleerde weergave van objecten. Heda heeft in dit schilderij veel verschillende materialen geschilderd zoals zilver, verguld zilver, tin, en glas, maar ook etenswaren zoals oesters, brood en de citroen. En ook het tafellaken ziet eruit alsof je het kunt aanraken.

Heda's invloed in de kunstgeschiedenis

De invloed van Heda op de gehele kunstgeschiedenis is beperkt gebleven. Hij luidde niet echt een nieuwe periode in en was eigenlijk 'een van de velen', ook al was hij een meester in het levensecht weergeven van voorwerpen. Hij was wel een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Haarlemse School, waardoor hij vast en zeker andere kunstenaars geïnspireerd heeft, maar concrete voorbeelden zijn niet te noemen. Tegenwoordig wordt Heda nog steeds gewaardeerd voor perfectie in stofuitdrukking en de precisie in zijn composities.