Neo-impressionisme: een omwenteling in de schilderkunst

De term neo-impressionisme werd voor het eerst gebruikt door de criticus Félix Fénéon in 1886. Hij doelde daarmee op een schilderstijl die halverwege de jaren 1880 was ontstaan in Frankrijk. Belangrijkste schilders van deze stroming zijn George Seurat en Paul Signac. Kenmerkend voor hun werk is niet het gebruik van streken of vlakken maar van stipjes (pointillisme) of zeer kleine streepjes (divisionisme). Zo mengden de gebruikte kleuren zich niet op een palet maar op het doek zelf.

Geschiedenis van de beweging

De neo-impressionistische schildersbeweging die aan het eind van de negentiende eeuw ontstond in Frankrijk, betekende een keerpunt in de geschiedenis van de schilderkunst. In 1884 ontmoetten de schilders Seurat, Signac en enkele anderen elkaar voor het eerst.

Oprichting van de Independants

Dit gebeurde bij de oprichting van de Indépendants, een nieuwe, controversiële tentoonstellingsgroep. Seurat had een strenge klassieke opleiding genoten. Hij had veel kennis van optische theorie. Signac was enthousiast over het van alle aardkleuren gezuiverde palet van de Impressionisten. Ook Camille Pissarro sloot zich bij de beweging aan. Hij was het die het nieuwe 'wetenschappelijke' impressionisme vergeleek met het 'romantische' impressionisme van zijn voormalige collega's. Hij werd zo de eerste bekeerling van de nieuwe stroming.

Eerste expositie van neo-impressionistisch werk
In 1886 werd in Parijs de laatste tentoonstelling gehouden van de Impressionisten. Voor het eerst werd daar een neo-impressionistisch werk tentoongesteld. Het was 'Een zondagmiddag op het eiland La Grande Jatte' van Seurat. Na een tweede tentoonstelling, dit keer van de Société des Artistes Indépendants, lokte de nieuwe techniek ook andere kunstenaars en ontwikkelde de nieuwe esthetica zich tot een stroming van betekenis.

Les Vingts

In Brussel werd in 1887 een expositie van Les Vingt gehouden. Le Vingt is de benaming voor twintig schilders die zich ten doel stelden onafhankelijke kunst los van iedere binding te tonen. Naast hun werk toonden zij het werk van twintig genodigden die telkens werden gekozen uit de progressieve kunstenaars van Europa en Amerika. In 1887 waren Seurat en Camille Pissarro te gast bij deze groep. La Grande Jatte sloeg aan bij de progressieve schilders van België.

Brussel als centrum van het neo-impressionisme

Hierdoor werd Brussel het eerste centrum van het Neo-impressionisme na Parijs. Schilders als Willy Finch, Henry van de Velde en Théo van Rijsselberghe schilderden in deze stijl. De laatste paste haar als eerste toe voor portretten. In Nederland is Jan Toorop de bekendste vertegenwoordiger van het Neo-impressionisme.

Kleurtheorie

De neo-impressionisten hanteerden nieuwe wetenschappelijke inzichten met betrekking tot de kleurtheorie en de optiek. Seurat formuleerde een eigen kleurenleer. Hij zocht een methode om olieverf het lichtende en stralende karakter van echt licht te verlenen. Hij streefde naar zowel schittering als nuances en naar zowel intensiteit als subtiliteit. Uitsluitend ongemengde kleuren werden in kleine vlekken of punten naast elkaar gezet.

Complementerende kleuren

Door het contrast en doordat de kleurvlekken elkaar complementeerden werd een sterk vibrerend licht verkregen. Dit effect kan bijvoorbeeld worden verkregen door rood en groen naast elkaar te gebruiken of blauw en oranje. Stilering was onvermijdbaar. Het resultaat is dat de kleurmenging plaatsvindt als men van afstand naar een werk kijkt. De kleur oranje werd tot dan toe gemaakt door op het palet geel en rood te mengen. De neo-impressionisten creëerden oranje door rode en gele stipjes of streepjes naast elkaar aan te brengen.

Kunstenaars

Georges Seurat (1859-1891)

Seurat heeft een korte carrière gekend. Toch zag hij in tien jaar tijd kans de schilderkunst radicaal te veranderen. Na tekenlessen gevolgd te hebben in de traditionele stijl begon hij in 1881 aan een intensieve studie van de kleurentheorie. Vanaf 1883 zijn de resultaten van zijn kleuranalyses in zijn werk te zien. Hij kon het zeer goed vinden met Paul Signac. Een van de bekendste werken van Seurat is La Grande Jatte. De vernieuwingen die Seurat doorvoerde kenden zowel voor- als tegenstanders. In 1887 was het Neo-impressionisme mede door zijn toedoen de drijvende kracht in de Europese avant-gardistische schilderkunst. Hij ging nog steeds verder met het wetenschappelijk onderzoeken van kleurtoepassing. Seurat overleed op 31-jarige leeftijd aan acute difterie.

Paul Signac (1863-1935)
Signac was bijna volledig autodidact. Hij leerde Seurat hoe hij gebruik kon maken van prismatische kleuren. Seurat op zijn beurt onderwees Signac in de natuurkundige wetten van licht en kleur. Signac, die in tegenstelling tot Seurat, zeer energiek en welbespraakt was werd al snel woordvoerder van het Neo-impressionisme. Toen Seurat in 1891 overleed was dat een grote klap voor Signac. Niettemin ging hij door in de nieuwe beweging. Hij koos Saint-Tropez aan de Côte d'Azur als zijn tweede woonplaats. Hij ontving daar andere neo-impressionisten die hij de kleurentheorieën van Seurat bijbracht. Signac propageerde zijn kunst niet alleen in zijn schilderijen maar ook in geschriften. In 1886 ontmoette Signac Vincent van Gogh in Parijs. Zij werkten enige tijd samen en Signac bezocht Van Gogh in Arles.

Théo van Rijsselberghe (1862-1926)

Van Rijsselberghe was een van de belangrijkste Belgische Neo-impressionisten. Hij begon zijn loopbaan met een traditionele opleiding. Hij richtte in 1883 samen met de schilders Verhaeren en Maus Les Vingt op. Deze groep organiseerde jaarlijks tentoonstellingen. Van Rijsselberghe maakte lange reizen door Europa op zoek naar geschikte kunstenaars voor de exposities. In 1886 zag hij Seurats werk La Grande Jatte in Parijs. Het verhaal gaat dat hij in eerste instantie woedend op Seurat was. Naarmate hij meer bekend raakte met het Neo-impressionisme veranderde zijn houding. Hij heeft zich bekeerd tot het divisionisme, een trant die hij twintig jaar lang gebruikte. Hij werd vooral beroemd door zijn portretten. Er waren maar weinig Neo-impressionisten die zich aan de portretkunst waagden maar Van Rijsselberghe wist de kleurentheorie ook op dit genre uitstekend toe te passen. Uiteindelijk verlaat hij het Neo-impressionisme weer om over te gaan naar het schilderen met intens felle kleuren in losjes aangebrachte toetsen.

Jan Toorop (1885-1928)
Toorop was de belangrijkste Neo-impressionist in ons land. In de tweede periode van het Neo-impressionisme, die ook wel Luminisme (nadruk op sterke lichteffecten) wordt genoemd, was hij een van de gangmakers. Hij ging met steeds grotere toetsen werken en beïnvloedde daarmee Piet Mondriaan. In Parijs raakte hij onder de indruk van het pointillisme van Georges Seurat en Paul Signac. In Londen werd hij getroffen door het werk van de impressionist James McNeill Whistler. Vanaf 1903 verbleef Toorop regelmatig in het Zeeuwse Domburg. Hij verzamelde daar tal van kunstenaars om zich heen. In die tijd schilderde hij divisionistisch. Vanaf 1911 hadden de meeste Nederlandse schilders het pointillisme achter zich gelaten. Toorop had zich bekeerd tot het katholicisme en verliet in die periode de kleur voor de lijn. In 1887 werd zijn eerste dochter geboren. Zij overleed kort na haar geboorte. In 1891 werd zijn dochter Charley Toorop geboren. Zij trad in de voetsporen van haar vader en werd eveneens kunstschilder.

Overige schilders

Andere belangrijke Neo-impressionistische schilders waren Henry van de Velde (1863-1957), Ferdinand Hart Nibbrig (1866-1915), Jan Sluijters (1881-1957) en Piet Mondriaan (1872-1944). De invloed van het Neo-impressionisme is ook in de hedendaagse kunst nog zichtbaar. Het werk van de schilder Peter Struycken (1939) is hier een voorbeeld van. Hij gebruikt de computer om ingewikkelde vorm- en kleurveranderingsprocessen te beheersen.

Lees verder

• De Haagse School: impressionistische schilders in Nederland
• Duurst verkochte schilderijen ooit: miljoenen onder de hamer