De moskee: ontstaan, symboliek, elementen en evolutie

De moskee is het symbool voor de aanwezigheid van de islam. Het betekent letterlijk 'de plaats waar men zich ter aarde werpt'. Maar een moskee is meer dan een plaats waar men samen bidt. Er zit heel wat symboliek achter en ondertussen zijn sommige moskeeën zo mooi gemaakt dat ze beschouwd worden als kunst. Alleen moslims krijgen toegang tot een moskee. Het resultaat is dat niet-moslims uiteraard benieuwd zijn naar hoe het er binnen uit moet zien. Welke evolutie is er merkbaar in het bouwen van een moskee? Welke structuur heeft een moskee? Welke functie heeft een moskee?

De evolutie van een moskee: een korte geschiedenis

Uitdrukking van het geloof

Een moskee is de duidelijkste kunstzinnige uitdrukking van het geloof. Het Arabische woord voor moskee is masjid en komt regelmatig voor in de Koran. Het wordt gebruikt als aanduiding voor de plek waar de gelovigen neerknielden om tot God te bidden. Het gebedsritueel is namelijk één van de vijf zuilen van de islam en dus een belangrijk element binnen de islam. Het begrip moskee verwijst echter niet naar een bijzonder bouwwerk omdat een moslim alle plekken waar hij kan bidden beschouwd als een moskee. Een moskee bekijkt men dus als plaats die voor de geloofsgemeenschap is gereserveerd en waar de gelovigen bijeen komen om te bidden. Dergelijke plaatsen konden zich dus bevinden in privé-woningen. Zo werd het huis van Muhammad in Medina later de moskee van Medina. Het huis werd dus niet beschouwd als heilig.

Ook niet-bebouwde terreinen werden gebruikt als moskee. Het terrein werd met behulp van stenen of greppels afgebakend. De stenen of greppels waren niet zozeer een reële begrenzing maar eerder een symbolische. Men kon nog eeuwenlang deze musalla's, gebedspleinen, aan de rand van de steden aantreffen.

Bouw van de moskee, onderdeel van de bouwkunst in de islam
Reeds in de eerste eeuw na het ontstaan van de islam werden er moskeeën gebouwd die een typerende bouwstijl bezaten. Deze stijl was een samensmelting van verschillende bouwelementen. De eerste moskeeën waren zuilenhallen, de hypostijlmoskeeën. In deze moskeeën was een groot aantal aparte kleine steunen (meestal zuilen) over een onbegrensde ruimte verdeeld. Dit type, dat vele variaties kent, vind je nu nog steeds terug in Arabische landen. Ook in Zuidoost-Azië worden ze vandaag gebouwd maar dit eerder door opdrachtgevers die terug willen naar de oorsprong van de islam.

Snelle verspreiding zorgt voor andere bouwstijlen

Door het snelle verspreiden van de islam en veroveren van verschillende landen zoals India en Iran ontwikkelde de stijl zich tot de huidige moskeeën. Men had namelijk in deze nieuwe gebieden geen bestaande gebedspleinen dus moest men ze opnieuw maken. Hierbij gebruikte men de zaken die reeds aanwezig waren in de landen waardoor men dus nieuwe stijlen ontwikkelde. In de 11e eeuw vond men in deze landen dan ook moskeeën die bestonden uit een centraal binnenplein die aan vier zijden werden omgeven door portalen, de iwans.

Daarnaast stichtte men nieuwe steden en de kennismaking met heiligdommen uit andere godsdiensten leidden uiteindelijk tot de ontwikkeling van functionele islamitische vertrekken. De Ottomanen ontwikkelden een centrale binnenruimte die men voorzag van een koepeldak.

Functie van een moskee

Een moskee is meer dan de oorspronkelijke gebedsruimte bedoeld voor het verplichte vrijdaggebed. Het was ook een plaats waar men les gaf en het waren plekken waar allerlei zaken werden bekend gemaakt. Ook was het de plaats waar men trouw zwoer aan de vorsten en zijn vertegenwoordigers. Het was zelfs de plaats waar men belastingen moest betalen. Kortom, een groot gedeelte van het openbare en politieke leven vond plaats in de moskee.

Structuur en symboliek van de moskee

De qibla

De oppervlakte van de moskee moest aanvankelijk enkel voldoen aan een zo groot mogelijke oppervlakte zodat iedereen van de geloofsgemeenschap er samen kon komen om te bidden. De ruimte was aan de hand van de qibla, een muur, in de gebedsrichting naar Mekka gericht. De qibla was overdekt en stond loodrecht op de gebedsrichting naar Mekka.

De mihrab

In de loop van de tijd gingen steeds meer zaken deel uitmaken van de moskee. Hiertoe behoorden de mihrab, een nis in de qibla-muur, die de gelovigen aan de ideële aanwezigheid van de profeet moet herinneren. De mihrab is één van de prachtigste versierde delen van het gebouw. Deze versieringen zijn echter nooit taferelen van de mens omdat dit in strijd zou zijn en gezien zou worden als concurrentie met de Schepper. Lampen symboliseren de aanwezigheid van God en het universele karakter van de islam.

De minbar

Later kwam er de minbar bij. Dit is nu een kansel van waaraf de imam, de leider van het vrijdagmiddaggebed, zijn preek houdt. Oorspronkelijk was het echter gewoon een hoge stoel met drie treden. Het diende niet enkel als preekgestoelte maar men las er eveneens verklaringen voor en gaf er voordrachten. Later voegde men treden toe en bevond zich aan de bovenkant een zitgedeelte dat overdekt was met een baldakijn.

De masqura

Ook werd de masqura toegevoegd aan de moskee. Deze ruimte was gereserveerd voor de vorst en voor zijn volgelingen. Gevolgd door de verschillende verhoogde platvormen die men gebruikte om de Koran en de vrome werken voor te kunnen lezen.

De minaret
Tenslotte voegde men er de minaret, de toren die de aanwezigheid van een islamitisch centrum duidelijk moet maken, aan toe. Vanuit de minaret roept de muadhdhin de gelovigen op tot gebed. In steden zoals Medina en Mekka diende de minaret als wegwijzer voor de gelovigen die de heilige plaatsen wilden bezoeken.

Sommige van deze elementen zijn in alle moskeeën. Anderen, zoals de minbar, waren aanvankelijk alleen maar in moskeeën in steden waarvan de gouverneuren door de kalief werden benoemd. De verplichte rituele wassingen voor het gebed hadden tot gevolg dat er op de binnenplaats of aan de zijkant van de moskee fonteinen werden aangelegd.

Lees verder

• De vijf zuilen van de islam: van gebed tot bedevaart
• De Taj Mahal: van verhaal tot uitdagende bouwconstructie