Geschiedenis: Grafmonument Willem van Oranje

Door een speling van het lot kon de in 1584 vermoorde Willem van Oranje niet bijgezet worden in de grafkelder van zijn voorvaderen in Breda. Besloten werd op hem in de Nieuwe Kerk in Delft zijn laatste rustplaats te geven. Dertig jaar na zijn dood verrees in de Nieuwe Kerk een indrukwekkend grafmonument. Het doet bij begrafenissen van leden van het koninklijk huis, die worden bijgezet in de grafkelder in Delft, dienst als een indrukwekkend symbool van de Oranje-Nassaus.

Tijdelijk grafmonument

Willem van Oranje werd op 10 juli 1584 in Delft vermoord door Balthasar Gerards. De prins kon niet begraven worden in Breda, de stad waar de Nassaus waren bijgezet in een grafkelder in de Grote Kerk, omdat Breda in 1584 in Spaanse handen was. Besloten werd om hem een laatste rustplaats te geven in de Nieuwe Kerk in Delft, zijn toenmalige woonplaats. Aldus geschiedde. Op 3 augustus 1584 werd Willem van Oranje bijgezet in een (graf)kelder in de Nieuwe Kerk.

Op de plaats van het huidige indrukwekkende grafmonument werd een sober tijdelijk grafmonument opgesteld. Het grafmonument bestond slechts uit een baldakijn met daaronder een lege doodskist.

De opdracht tot de bouw van het grafmonument

Toen Willem van Oranje vermoord werd, was ons land in oorlog met Spanje. Het was wegens geldgebrek (oorlogvoeren tegen Spanje was een geldverslindende onderneming) niet mogelijk om direct na zijn overlijden een waardig grafmonument te vervaardigen. Pas tijdens het Twaalfjarig bestand (1609-1621) was het mogelijk om dat alsnog te doen. De bekende architect en beeldhouwer Hendrick de Keyser kreeg in 1613 de opdracht om een praalgraf voor Willem van Oranje te ontwerpen en uit te (laten) voeren. Kosten noch moeite werden gespaard. Er werd vier soorten marmer gebruikt, per schip aangevoerd uit Italië en de Ardennen. Grote beelden werden in brons gegoten. De kosten van het praalgraf bedroegen toen 30.000 gulden (vergelijkbaar met 9 miljoen euro's nu).

Hendrick de Keyser (1565-1621)

De in Utrecht geboren Hendrick de Keyser was architect en beeldhouwer. Hij was onder andere architect van de Westerkerk en de Munttoren in Amsterdam. Ook ontwierp hij het fraaie stadhuis in Delft. In 1591 verhuisde hij naar Amsterdam, waar hij in 1594 stadsbeeldhouwer en -beeldensnijder werd. Als beeldhouwer vervaardigde hij borstbeelden van terracotta en marmer. Het praalgraaf van Willem van Oranje, met het witmarmeren beeld van de liggende prins, werd zijn beroemdste beeldhouwwerk.

Hendrick de Keyser overleed in 1621. Zijn zoon Pieter, die ook beeldhouwer was, voltooide het monument in 1622.

Het grafmonument

Het grafmonument is een rechthoekig gebouwtje met een gewelfd dak (een 'stenen' baldakijn), rustend op zes zuilen. Op een verhoging van drie zwarte marmeren treden staat een zwarte marmeren tombe, met daarop het witmarmeren beeld van een liggende (overleden) Willem van Oranje. Zijn hond ligt aan zijn voeten.Boven de liggende prins steekt een bronzen, zwevende vrouwenfiguur de loftrompet. Een bronzen beeld geeft de levende prins weer, als tronende veldheer in zijn harnas, met de veldheerstaf in zijn hand en een helm aan zijn voeten. In de vier geopende hoeken van het monument staan vier grote bronzen vrouwenbeelden. Op het gewelfde dak staan een viertal marmeren obelisken. Bovenop het grafmonument bevindt zich het grafschrift, vastgehouden door bronzen engeltjes.

Veel symboliek

Het grafmonument getuigt van respect voor Willem van Oranje. Zo verwijst de uitbeelding van Willem van Oranje in zijn harnas naar zijn kwaliteiten als veldheer. De vier obelisken zijn symbolen voor de roem van de prins. Zijn faam wordt bevestigd door de zwevende bronzen vrouwenfiguur (vrouwe Faam) die hem de loftrompet steekt, en zo de roem van de prins over de wereld bazuint. Het opgebaard zijn onder een baldakijn was uitsluitend voorbehouden aan vooraanstaande (vaak vorstelijke) personen. Het 'stenen' baldakijn boven de liggende prins onderstreept dus de 'vorstelijke' status van Willem van Oranje.

De vier bronzen vrouwenfiguren beelden de belangrijkste deugden van Willem van Oranje uit. Libertas (vrijheidsliefde) wordt uitgebeeld door de vrouwenfiguur met hoed. Religio (godsdienstigheid) wordt uitgebeeld door de vrouwenfiguur met kerkmodel en opengeslagen boek. Justitia (rechtvaardigheid), wordt uitgebeeld door een vrouwenfiguur met weegschaal. Fortitudo (kracht) wordt uitgebeeld door de vrouwenfiguur met eikentak en leeuwenvacht.
De prins is in slapende houding afgebeeld, met slaapmuts, pantoffels en nachttabbaard. Deze houding verwijst naar de eeuwige slaap, waaruit hij eens hoopt te ontwaken. Het marmeren hondje aan zijn voeten staat voor trouw.

Het grafschrift maakt duidelijk dat Willem van Oranje een Vader des Vaderlands is, de grondlegger van de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën. De vrijheidsstrijd tegen Spanje wordt in het grafschrift als zijn voornaamste daad aangemerkt. Ook wordt vermeld dat hij de oude wetten herstelde. De vrijheidsstrijd maakte bovendien de weg vrij voor de protestantse godsdienst.

Op het monument kan de oplettende beschouwer ook een aantal bronzen naakte kinderen ontwaren, die treuren om de dode prins.

Restauratie

Zouten hadden het marmer ernstig aangetast, reden om eind jaren negentig van de vorige eeuw te beginnen met een grootscheepse restauratie. Het grafmonument werd in 850 stukken uit elkaar gehaald. Die werden langdurig gespoeld om schadelijke zouten te verwijderen. De vier jaar durende restauratie werd in mei 2001 afgerond.
Het monument kan nu weer jaren fungeren als publiekstrekker. Jaarlijks bezoeken 150.000 mensen dit indrukwekkende grafmonument.

Lees verder

• Schilderkunst 17e eeuw: Architectuurschilderkunst