Rome: de school van Athene van Rafaël

De school van Athene bevindt zich in in een ruimte die toentertijd dienst deed als bibliotheek van de paus. Op de vier wanden zijn fresco's geschilderd die overeenkomen met de vier categorieën in zijn bibliotheek: literatuur, filosofie, theologie en jurisprudentie. Op de school van Athene staan 52 figuren afgebeeld. Het zijn discussiërende, onderwijzende en sprekende Griekse filosofen en geleerden. De twee belangrijkste filosofen uit de Griekse geschiedenis, Plato en Aristoteles, nemen op het fresco een prominente plaats in. Wellicht zijn sommige afgebeelde figuren tevens afbeeldingen van figuren uit de tijd waarin het fresco door Rafaël, in opdracht van paus Julius II, werd vervaardigd. Zo zou Plato mogelijk een portret van Leonardo da Vinci zijn.

De Italiaanse schilder Rafaël (1483-1520)

De in 1483 in Urbino geboren Rafaël (Raffaëllo Sanzio) was een schilder die niet lang leefde, maar die naast Leonardo, Michelangelo en Titiaan een van de belangrijkste kunstenaars was van de Italiaanse renaissance. Zijn eerste schilderslessen kreeg Rafaël van zijn vader. In 1500, toen hij zijn zoon niets meer kon leren, stuurde hij hem naar het atelier van de destijds bekende schilder Pietro Perugino in Perugia. Al snel was zijn werk niet meer te onderscheiden van dat van zijn leermeester. Rafaël wist zich ook vaardigheden van andere kunstenaars eigen te maken. Zo nam hij van Leonardo da Vinci het idee over om de figuren op het schilderij te schikken in een driehoek, en van de Venetiaanse schilders hun verfijnde kleurenspel. In 1504 verhuisde Rafaël naar Florence, destijds het centrum van de renaissance. Zijn veelzijdigheid, perfectie en raffinement bleef niet lang onopgemerkt. In 1508 werd hij door paus Julius II (1503-1513) ontboden naar Rome. De paus gaf hem de opdracht om een stanza (kamer) in zijn nieuwe residentie in het Vaticaan te voorzien van fresco's. In januari 1509 liet de paus aan Rafaël 100 dukaten betalen om schilderswerkzaamheden in het middelste, overwelfde vertrek van 'Zijne Heiligheid' uit te voeren.

De school van Athene

De plaats van het fresco

Het tussen twee vertrekken gelegen overwelfde vertrek in het Vaticaan waar De school van Athene zich bevindt, maakte in de tijd van Rafaël deel uit van het pauselijke appartement. Destijds was het de handbibliotheek van de paus, die er vanuit zijn woonvertrek gemakkelijk kon binnenlopen. Het vertrek werd ook gebruikt om (kleine) groepen mensen te ontvangen.

De boeken in de toenmalige pauselijke bibliotheek stonden waarschijnlijk ongeveer twee meter hoog in planken of kasten opgesteld tegen de muren. De boeken waren ingedeeld volgens vier categorieën: theologie, poëzie, filosofie en jurisprudentie.

Het vertrek wordt nu Stanza della Signatura genoemd, omdat het vertrek later de plaats was waar het hoogste kerkelijke gerechtshof bijeenkwam.

De fresco's op de wanden
De vier wanden van het vertrek zijn gedecoreerd met fresco's van Rafaël. Het onderwerp van de fresco's komt overeen met de genoemde indeling van de bibliotheek. Op de wand die aan de literatuur is gewijd, de zogenaamde Parnassus, zijn klassieke en moderne schrijvers verzameld rondom Apollo en de negen Muzen. Op een andere wand, De school van Athene genoemd, zijn discussiërende oude Griekse filosofen en geleerden afgebeeld. Tegenover de wand met de afbeelding van de filosofie bevindt zich een wand met een afbeelding van de theologie.Op die wand, de zogenaamde Disputa, zijn heiligen en discussiërende theologen afgebeeld. Op de in tweeën gedeelde vierde wand is het burgerlijk recht naast De school van Athene geschilderd, en het canonieke (kerkelijke) recht naast de Disputa.

De school van Athene?

Het is niet helemaal correct om de wand met de afbeeldingen van discussiërende filosofen en geleerden De school van Athene te noemen, want uit niets blijkt dat de scène zich afspeelt in Athene. De getoonde architectuur met het grote tongewelf doet veel meer Romeins dan Grieks aan. De afgebeelde filosofen en geleerden zijn, voor zover ze te identificeren zijn, vrijwel allemaal Grieken, maar ze zijn uit verschillende plaatsen afkomstig.

De afgebeelde filosofen en geleerden
De school van Athene is een door Rafaël geschilderde geïdealiseerde voorstelling van 52 filosofen en geleerden, die met elkaar discussiëren, of die onderwijzen, spreken of in gedachten zijn verzonken. Iedere afgebeelde figuur is een meesterlijk, expressief portret. Rafaël was een uitstekende tekenaar. Als voorbereiding maakte hij honderden levensechte tekeningen. Hij heeft zichzelf ook afgebeeld. Hij is de tekenende, zittende jongeman met de 'gekruiste' benen (tegen de achterwand onder het tongewelf, uiterst links).

Twee filosofen, afgebeeld tegen de lucht onder de middelste boog, hebben een prominente plaats op het fresco. Het zijn ongetwijfeld Plato (427-347 voor Christus) en Aristoteles (384-322 voor Christus), want Plato houdt een boek vast met de titel 'Timeo', en Aristoteles houdt een boek vast met de titel 'Etica'. Plato wijst omhoog, wellicht om de oorsprong van de platonische Idee aan te geven, en Aristoteles wijst naar de grond, wellicht om zijn belangstelling voor natuurverschijnselen duidelijk te maken.

Links voor Plato en Aristoteles staat een groepje mensen te discussiëren. De man rechts in de groep, die het aantal argumenten aftelt op zijn vingers, is de filosoof Socrates (469-399 voor Christus). Hij bracht als filosoof via een mondeling spel van vraag en antwoord wijsheid en waarheid aan het licht. Een boek heeft hij niet nagelaten. Zijn gezicht, met wipneus, bolle lippen en een hoog kaal voorhoofd, komt overeen met oude Griekse beschrijvingen en portretten.

Ook andere filosofen en geleerden zijn te identificeren. De Griekse filosoof en wiskundige Pythagoras (570-500 voor Christus) zit, met zijn bord voor harmonische getalsverhoudingen, links op de voorgrond, en de wiskundige Euclides(365-310 voor Christus), met een lei waarop hij met een passer figuren tekent, zit rechts op de voorgrond. De Griekse filosoof Diogenes (404-323 voor Christus) ligt op de trap. De peinzende man links van hem is de Griekse filosoof Heraclitus (540-480 voor Christus). De man naast Euclides, met de wereldbol in zin hand, is waarschijnlijk de geograaf Ptolemaeus (100-78 na Christus).

Portretten van tijdgenoten?

waarschijnlijk heeft Rafaël in dit fresco portretten van tijdgenoten verwerkt. Het gebruik van portretten van tijdgenoten die verborgen waren in afbeeldingen van historische personen kwam in die tijd wel vaker voor. Het gebruik van bekende gezichten moest de belangstelling wekken van de toeschouwers. Zij konden speuren naar portretten van bekende tijdgenoten uit de zestiende eeuw.

Zo zou Euclides een portret zijn van de architect Bramante (1444-1514), de architect van de nieuwbouw van de Sint-Pieter en het Vaticaan, en zou Diogenes een portret zijn van Michelangelo (1474-1464), die in die tijd werkte aan de fresco's in de Sixtijnse kapel. Plato is mogelijk een portret van Leonardo Da Vinci (1452-1519).

De architectonische achtergrond

De figuren staan in een indrukwekkende gewelfconstructie die doet denken aan Bramantes onuitgevoerde ontwerp van de nieuwe Sint Pieter. De ruimte is overwelfd met drie tongewelven achter elkaar, onderbroken door een koepel. De architectuur is, afgezien van reliëfs en enkele beeldhouwwerken in de nissen, erg sober. Rafaël heeft de architectuur gebruikt om de blik van de toeschouwer naar het belangrijkste punt te leiden. Het verdwijnpunt ligt precies tussen Plato en Aristoteles, de twee belangrijkste filosofen uit de Griekse geschiedenis.

In een ontwerptekening van het fresco op ware grootte ontbreekt overigens de architectonische achtergrond. Waarschijnlijk heeft Rafaël die achtergrond pas later rondom de figuren opgebouwd.

Lees verder

• Italië: Frescoschilderkunst
• Schilders 16e eeuw: Michelangelo (Sixtijnse kapel)