Schilders 16e eeuw: Michelangelo (Sixtijnse kapel)

Paus Julius II gaf Michelangelo de opdracht om de Sixtijnse kapel van fresco's te voorzien. Het gigantische karwei wist Michelangelo in 1512 te voltooien, vlak voor het overlijden van de paus. Afgebeeld zijn belangrijke gebeurtenissen uit de Bijbelverhalen in het Oude Testament: de Schepping, de Zondvloed en de Zondeval. Het is een groot prentenboek, met meer dan driehonderd Bijbelse figuren. Jaren later schilderde hij op de wand achter het altaar in de Sixtijnse Kapel het Laatste Oordeel. De door Michelangelo geschilderde naakten werden overschilderd door een van zijn leerlingen.

De bouw en inrichting van de Sixtijnse Kapel

De Sixtijnse Kapel werd gebouwd in opdracht van paus Sixtus IV. Het gebouw diende als vergaderzaal van de kardinalen, vooral tijdens het kiezen van een nieuwe paus en tijdens de Hoogmis. De kapel werd op 15 augustus 1483, Maria-Hemelvaart, plechtig ingewijd.

Het gewelf van de kapel, dat ongeveer veertig bij dertien meter meet, was toen beschilderd met een sterrenhemel onder een blauw firmament. Boven het altaar bevond zich een fresco waarop de Hemelvaart van Maria was afgebeeld. De zijwanden van de kapel waren in de jaren 1481-1483 voorzien van fresco's. Op de zuidelijke muur waren scènes uit het leven van Mozes geschilderd, terwijl op de scènes uit het leven van Christus waren afgebeeld. De vensternissen waren voorzien van portretten van de eerste 24 pausen.

De inrichting van de kapel werd in korte tijd voltooid. De vloer werd ingelegd met marmersteentjes die een mozaïek van geometrische figuren vormen. Op de vloer aangebrachte lijnen geven het verloop van processies en de plaats van belangrijke deelnemers aan. Toeschouwers worden door een metalen hek gescheiden van de deelnemers en hun bevoorrechte gasten. Op het onderste gedeelte van de muur worden bij bijzondere gelegenheden wandkleden gehangen.

Over het leven van Michelangelo

Jeugd

Michelangelo Buonarroti werd op 6 maart 1475 geboren in het Toscaanse dorpje Caprese. Zijn verarmde Florentijnse familie was van adellijke afkomst. Zijn vader Lodivico was burgemeester van Caprese. Kort na zijn geboorte verhuisde het gezin naar Florence. Hij werd er verzorgd door een kindermeisje. Omdat zijn kindermeisje de vrouw van een steenhouwer was, vertelde Michelangelo later grappend dat zijn voorliefde voor het beeldhouwen hem met de moedermelk was ingegoten.

Zijn moeder stierf toen Michelangelo zes jaar oud was. Zijn vader bleef met zes zoons achter. Zodra Michelangelo ging verdienen steunde hij zijn familie financieel. De familie woonde in het oostelijke stadsdeel Santa Groce. Michelangelo kocht er later een woonhuis, Casa Buonarroti. dat nu is ingericht als museum

Opleiding

Op de leeftijd van dertien jaar begon zijn opleiding tot kunstenaar. Hij ging in de leer bij de vermaarde Florentijns frescoschilder Domenico Ghirlandaio, die hem de basisprincipes van de frescotechniek leerde. Hij bleef maar kort bij zijn leermeester, omdat hij al na een jaar zijn leermeester met zijn tekeningen overtrof.

De jonge Michelangelo viel in de gunst bij de rijke en invloedrijke Florentijnse familie De Medici. Van 1489 tot 1492 verbleef hij aan het hof van Lorenzo de Medici. De tot het hof van De Medici behorende Italiaanse geleerden droegen bij aan zijn vorming. Bovendien was hij in de gelegenheid om de oudheidkundige verzameling van de familie De Medici, die zich bevond in de tuin van het klooster San Marco, te bestuderen. Onder leiding van Bertolde de Giovanni, een leerling van de vermaarde beeldhouwer Donatello, bekwaamde Michelangelo zich in het beeldhouwen.

Eenmaal in de ban van het beeldhouwen ontleedde Michelangelo lijken, om de spieren en ledematen zo nauwkeurig mogelijk te kunnen weergeven. Zijn grote droom was om als beeldhouwer grote werken te creëren. Van de schilderkunst moest hij weinig hebben. Penselen en verf waren volgens Michelangelo tijdverdrijf voor luie kunstenaars.

De fresco's van Michelangelo in de Sixtijnse kapel

De opdracht om de Sixtijnse kapel te voorzien van fresco's

In 1508 verstrekt paus Julius II aan Michelangelo de opdracht om het gewelf van de Sixtijnse Kapel van fresco's te voorzien. Michelangelo aanvaardde de opdracht met tegenzin, want hij beschouwde zichzelf niet als een schilder. Na tegengestribbeld te hebben, ging hij toch de uitdaging aan. Van winter 1508-1509 tot zomer 1510 en van februari 1511 tot oktober 1512 beschilderde hij vrijwel eigenhandig het gewelf van de Sixtijnse kapel.

Michelangelo nam overigens geen genoegen met de opdracht van de paus om het gewelf te voorzien van een een decoratie met geometrische motieven en afbeeldingen van de twaalf apostelen. Hij stelde voor om de zeven profeten en vijf sibillen (vrouwen die de toekomst voorspellen) te schilderen, en om het gewelf te voorzien van negen gebeurtenissen uit het scheppingsverhaal. Aldus geschiedde. Het gewelf werd een immens Bijbels prentenboek met meer dan driehonderd Bijbelse figuren.

De afbeeldingen
Weergegeven zijn Bijbelverhalen uit het Oude Testament, die vertellen over de Schepping, de Zondvloed en de Zondeval. Het begin van alle dingen wordt weergegeven in het fresco boven het altaar. God scheidt het water en het land, en zegent zijn werk. In een volgend fresco wordt de schepping van zon en maan weergegeven. Dan volgt een fresco met een afbeelding van de mens die door God wordt bezield, en zo het vermogen krijgt om zich te bewegen en te denken en te voelen. Op de volgende fresco's wordt de schepping van Adam, de schepping van Eva en van de zondeval afgebeeld. Op dit fresco wordt zowel de zondeval van de mens als de verdrijving van de mens uit het Hof van Eeden (het paradijs) uitgebeeld. Drie slottaferelen zijn gewijd aan Noah, de man die door God was uitverkoren om het mensengeslacht te laten voortbestaan: Noachs offer, de zondvloed en Noachs dronkenschap.

Michelangelo's werkwijze

Michelangelo begon aan het uiteinde van het gewelf. Hij werkte naar het altaar toe. Hij schilderde dus tegen de chronologie van de afbeeldingen in. Zijn zelfvertrouwen nam zichtbaar toe. De figuren werden, hoe dichter hij het altaar naderde, groter, dynamischer en krachtiger.

Het was een vermoeiende klus. Bijna vier jaar lang werkte Michelangelo in een oncomfortabele houding, op een steiger die hij zelf had gebouwd. Bovendien moest hij snel werken, want de verf in de natte pleisterlaag droogde snel op. Bovendien drupte de verf constant in zijn gezicht.

Het tonen van de voltooide fresco's aan zijn opdrachtgever

In oktober 1512 toonde Michelangelo zijn fresco's aan de ongeduldige paus Julius II. De paus stierf kort daarna. Het leek net of hij het net lang genoeg had volgehouden om het op dat moment grootse plafondfresco ter wereld, gemaakt door een kunstenaar te kunnen bewonderen.

De restauratie van de fresco's

De fresco's van Michelangelo, die door de eeuwen heen verontreinigd waren geraakt met stof, roet en vette deeltjes, zijn gerestaureerd. De restauratie werd in 1989 voltooid. De vervuiling werd onder andere veroorzaakt door het gebruik van kaarsen en olie in de Sixtijnse Kapel. Ook de luchtvervuiling door het Romeinse verkeer werd als een oorzaak gezien. Bovendien had de dikke lijmlaag over de fresco's, in de achttiende eeuw aangebracht om een goede conservering van de fresco's te waarborgen, veel vuil aangetrokken, met als gevolg dat de afbeeldingen achter een troebele ruit leken te zijn verborgen.

De fresco's werden gereinigd door ze eerst schoon te maken met water. Vervolgens bracht men lagen Japans papier op de fresco's aan. Op dit papier liet men ammoniumcarbonaat inwerken. Dan volgde nog een behandeling met gedestilleerd water.

De restauratie was niet zonder resultaat, want de fresco's kregen hun oorspronkelijke kleurenpracht terug. Het kleurenpalet van Michelangelo, met zijn ongekende geel, fel-roze en scherpe groen, is nu weer goed te zien.

Het Laatste Oordeel

De opdracht voor een altaarschilderij

In 1534 vestigt de bijna zestigjarige Michelangelo zich in Rome. Paus Paulus III neemt Michelangelo in dienst. Hij krijgt de opdracht om de grote muur achter het altaar in de Sixtijnse Kapel te voorzien van een fresco met als onderwerp het Laatste Oordeel (Christus spreekt dan als rechter van de wereld recht over de levenden en de doden).

De afbeelding

Hert fresco achter het altaar wordt bevolkt door meer dan 350 figuren. Het is een wirwar van naakte lijven. Links onder staan de verlosten afgebeeld. Ze staan op uit hun graven en begeven zich, ondersteund door de engelen, naar de hemel. Aan de rechterkant zien we de verdoemden, die over de rivier de Styx worden gezet. Angstaanjagende duivels en koning Minos, de rechter van de onderwereld, wachten hen op.

Overgeschilderde naakten

Michelangelo beeldde de verlosten en de verdoemden naakt af, zoals God ze had geschapen. Toen de paus en zijn ceremoniemeester Biagio de Cesena het resultaat zagen, bloosden ze van schaamte. Volgens Biagio de Cesena was het resultaat beter geschikt voor een badhuis dan voor een kapel. Daniele de Volterra, een leerling van Michelangelo, kreeg opdracht om de naaktheid van de figuren te bedekken. De overschilderingen zijn bij latere restauraties niet verwijderd.

Lees verder

• Rome: de school van Athene van Rafaël
• Italië: Frescoschilderkunst