Vincent van Gogh en het mysterie van het afgesneden oor

Vincent van Gogh, zonder twijfel één van beroemdste kunstschilders die Nederland heeft voortgebracht, leed tijdens zijn leven aan depressies en aanvallen van krankzinnigheid. Tijdens één van dergelijke aanvallen sneed van Gogh zelf een deel van zijn oor af. Althans dat is de gangbare versie van het verhaal. Maar is het ook daadwerkelijk zo gegaan?

Het laat gevonden schilderschap

Vincent van Gogh wordt geboren op 30 maart 1853 in het Brabantse Zundert. Pas laat in zijn leven, zo rond 1880, Vincent is dan 27 jaar oud, beslist hij dat hij schilder wil worden. Hij heeft dan al een mislukte carrière als kunsthandelaar, onderwijzer en predikant achter de rug. Hij gaat in de leer bij de Haagse kunstschilder Anton Mauve. Na een verblijf in België en Drenthe, voegt hij zich in februari 1886 bij zijn broer Theo in Parijs. Theo is erg belangrijk voor Vincent. Vincent is niet succesvol als schilder, hij heeft tijdens zijn leven slechts één doek verkocht. Theo steunt hem echter door dik en dun, niet alleen met raad en daad maar vooral ook financieel. Theo, kunsthandelaar, gelooft in de kwaliteit van Vincents werk. Vincent verblijft twee jaar in Parijs waarna hij, opzoek naar licht en kleur, naar Arles, een stadje in het zuiden van Frankrijk vertrekt. In oktober van dat jaar trekt collega-schilder Paul Gauguin bij Vincent. Het is Vincents droom om een soort schildersgemeenschap in zijn gele huis in Arles te vestigen.

Van Gogh en Gauguin

De eerste weken van Gauguis verblijf in Arles kunnen Vincent en hij redelijk goed samen leven en werken. Begin december wordt de verhouding tussen de beide mannen echter steeds meer gespannen. Gauguin wil weg. Hij vindt het gele huis één grote wanorde en ook financieel zijn de zaken niet op orde. Daarbij is Gauguin niet zo onder de indruk van de omgeving van Arles en worden de artistieke discussies tussen de schilders steeds heftiger. Van Gogh vertoont steeds vaker en heftiger psychotisch gedrag. Op 23 december 1888 lopen de zaken uit de hand. Drie scenario’s van wat er mogelijk gebeurd is.

Scenario 1: Vincent verminkt zichzelf na een ruzie met Gauguin

Dit scenario is de meest gangbare versie van het incident, de versie die je in de geschiedenisboekjes kunt vinden. Het is zoals de beide schilders het verhaal verteld hebben. Op de avond van 23 december krijgen de beide heren ruzie. Volgens Vincents brief aan Theo gebeurde vervolgens het volgende: “Gisteren begon ie (Gauguin) weer zo eindeloos door te zeveren over van alles. Ik wilde dat ie ophield. Maar hij ging maar door. (...) En opeens, ik weet niet wat er met me gebeurde, maar het werd helemaal rood voor mij ogen. Ik pak een mes: 'En nou hou je je kop of...'Ik bedoelde dat natuurlijk niet echt, maar hij holde de deur uit. (...) Ik werd radeloos. Ik dacht: Vincent, je hebt het weer eens verpest. (...) omdat je nooit kan luisteren! Dan heb je je oren ook helemaal niet nodig, je gebruikt ze toch niet. Ik heb het mes gepakt en een stuk van mijn oor afgesneden. Toen ben ik de straat opgerend en heb gegild: 'Gauguin hier heb je mijn oor, ik zal naar je luisteren. Maar ga niet weg, kom alsjeblieft terug!'"Gauguins verslag wijkt hier iets af. Hij vertelt dat hij die avond na het avondeten zin had in een wandelingetje. Hij gaat naar buiten en hoort op een gegeven moment voetstappen achter zich. Hij draait zich op en ziet Vincent op zich afkomen met een open scheermes in zijn hand. Volgens Gauguin kijkt hij Vincent aan met zo’n krachtige blik dat Vincent stil blijft staan, zijn hoofd buigt en terug rent in het richting van het gele huis. Gauguin keert die nacht niet terug naar huis, hij slaapt in een hotel in Arles. Vincent gaat wel naar huis en gebruikt daar datzelfde scheermes om zichzelf te verwonden.

Scenario 2: Vincent verminkt zichzelf uit angst Theo te verliezen

Dit scenario komt van de Britse wetenschapper Martin Bailey, hij lanceerde deze theorie in het januarinummer (2010) van het blad The Art Newspaper. Bailey beweert dat Vincent vlak voor het incident een brief van Theo ontvangen had. Een brief waarin Theo aankondigde te gaan trouwen. Omdat Vincent zowel emotioneel als financieel zo afhankelijk was van Theo zou hij behoorlijk in de war zijn geweest van dit nieuws. Hij was bang de liefde van zijn broer met een vrouw te moeten delen en vreesde daarbij dat er weinig van zijn maandelijkse toelage voor hem over zou blijven wanneer Theo een gezin te onderhouden zou hebben. Als bewijs van zijn theorie noemt Bailey het schilderij ‘Stilleven rond een bord met uien’

Bron: Vincent van Gogh, Wikimedia Commons (Publiek domein)

dat Vincent geschilderd heeft vlak na het incident in januari 1889 (zie afbeelding). Op dit schilderij zien we een brief liggen. Bailey heeft het schilderij en met name die brief intensief bestudeerd. Op de envelop van de brief staat een cirkel met daarin het cijfer 67. Dit was de poststempel van een postkantoor in Place des Abbesses in de wijk Montmarte in Parijs. Een postkantoor dicht in de buurt van het appartement van Theo. De poststempel op de envelop zegt in het Frans ‘nieuwjaarsdag’. Dit stempel werd in de tweede helft van de 19 e eeuw elk jaar vanaf half december gebruikt. Vincent zou de brief in het schilderij hebben laten terugkomen als symbolische verwijzing naar de dag waarop hij zijn oor afsneed. Bailey zag ook bewijs van zijn stelling een opmerking die Vincent tegen Theo maakte nadat deze hem op was komen zoeken nadat hij gehoord had dat Vincent zichzelf verminkt had. Op Theo’s vraag wat hij ervan vond dat hij ging trouwen antwoordde Vincent: ‘Het huwelijk moet niet gezien worden als het belangrijkste in het leven.’

Scenario 3: Paul Gauguin verwondt Vincent met een sabel

Het derde scenario komt van twee Duitse wetenschappers. Na jaren onderzoek lanceerden historicus Hans Kaufmann en kunsthistorica Rita Wildegans hun theorie in het in 2008 verschenen boek ‘Van Goghs Ohr; Paul Gauguin und der Pakt des Schweigens’. Volgens hen verliet Paul Gauguin op de avond van de 23 e december niet slechts voor een wandeling het gele huis. Na een heftige ruzie wil hij het huis definitief verlaten. Vincent is van deze plannen op de hoogte en rent Gauguin achterna om hem ervan te weerhouden te vertrekken. De discussie die volgt loopt uit op een handgemeen. Gauguin trekt op een gegeven moment zijn zwaard en slaat daarmee, al dan niet expres, een stuk van Vincents oor af. De mannen sluiten vervolgens een pact: ze beloven de ware toedracht van het incident te verzwijgen en te beweren dat Vincent zelf zijn oor verminkt heeft. Gauguin voorkwam hierheen mogelijke strafvervolging. Vincents motivatie om in dit plan mee te gaan zou hebben gelegen in zijn blinde adoratie voor zijn vriend. Vincent wilde Gauguin niet teleurstellen en al helemaal geen problemen bezorgen. Een bewijs van hun stelling menen zij onder andere te vinden in de laatste brief die Vincent aan Gauguin schreef: ‘Jij bent stil, ik zal het ook zijn.’

Zowel het tweede als derde scenario vindt niet veel weerklank bij de kenners van Van Gogh. Het derde scenario is erg speculatief. In scenario 2 zou volgens mij iets in kunnen zitten. Vincent was in december 1888 erg in de war. Waar hij precies aan heeft geleden, heeft altijd tot veel speculaties geleid. Sommige mensen denken aan schizofrenie andere hebben het over veelvuldige epilepsieaanvallen. Ook oorsuizen en alcoholisme worden genoemd. Hoe het ook zij, zijn toestand en zijn persoonlijkheid waren complex en ik kan me voorstellen dat er meerdere factoren zijn geweest die uiteindelijk hebben geleid tot de zelfverminking: angst voor de toekomst, het vertrek van Gauguin, de verloving van Theo, maanden van slechte voeding in combinatie met veel drank, weinig slaap en urenlange schildersessies in de brandende zon….. Er zijn er die van minder instorten.

Na het incident

Vincent stopt het stukje afgesneden oor in een krant en brengt deze naar Rachel, een prostitué uit het dorp. Vincent wordt opgepakt en naar het ziekenhuis gebracht. Hij verblijft daar een week waarna hij genoeg is opgeknapt om naar huis te mogen. Vincents evenwicht blijft echter zeer wankel. In februari 1889 wordt hij opnieuw in het ziekenhuis opgenomen wegens ‘hallucinaties’, in mei laat hij zich opnemen in een krankzinnigengesticht. Een jaar en vele ups en downs verder wordt Vincent ontslagen uit het gesticht en vestigt zich in Auvers-sur-Oise. Op 27 juli van datzelfde jaar 1890 schiet Vincent zichzelf een kogel in de borst. Twee dagen later, op 29 juli, sterft Vincent, slechts 37 jaar oud.