Moby Dick: legende of bestaat de witte walvis echt?

Iedereen is wel bekend met het 19e-eeuwse verhaal Moby-Dick. Het verhaal gaat over een zeldzame, witte potvis (genaamd Moby Dick) die door kapitein Achab wordt opgejaagd. De kapitein neemt wraak op de witte walvis, omdat die hem gruwelijk heeft verminkt. Uiteindelijk gaat het schip ten onder door een kopstoot en overleeft slechts één bemanningslid de jacht. De geloofwaardigheid van het verhaal wordt door enkelen gekritiseerd. De potvis heeft namelijk een afwijkende grootte en kleur. En is het werkelijk mogelijk dat een kopstoot van een potvis een schip doet zinken?

Het 19e-eeuwse werk van Melville

Moby-Dick (ook wel De Walvis genoemd) is een verhaal geschreven in 1851 door de Amerikaanse schrijver Herman Melville (1819 – 1891). Het boek is gebaseerd op de wraakzuchtige zoektocht van kapitein Achab naar de witte walvis die hem heeft verminkt. Melville heeft zijn persoonlijke ervaringen als harpoenier op de walvisvaarder Acushnet in het boek verwerkt. Toen het boek werd gepubliceerd in 1851 kreeg het slechte recensies en pas in 1891 (zijn sterfjaar) bloeide de interesse ervoor op.

Het verhaal van Moby Dick

Het verhaal begint met de introductie van de hoofdpersoon (en verteller) Ismaël. Ismaël is de zoon van Abraham en een slavin. Toen Abrahams vrouw Sara een zoon baarde, zette hij Ismaël en zijn moeder het huis uit. De ongewenste jongen zwerft tijden door de woestijn, waarna hij in Nantucket belandt (Massachusetts, Verenigde Staten). De verhalen over het ‘onheilspellende en geheimzinnige monster de walvis’ intrigeren hem. Ismaël gaat verlangen naar de woeste, verre zeeën waarin ‘walvissen als reusachtige eilanden drijven’.

Ismaël meldt zich aan en gaat aan boord van de walvisvaarder Pequod: het schip van kapitein Achab. De kapitein, die zijn been heeft verloren door een witte potvis, vertrekt samen met de walvisvaarders Bildad en Peleg naar de Atlantische Oceaan in 1841, zoekend naar de witte potvis Moby Dick. Aan boord van de Pequod ontmoet Ismaël een aantal vreemde en haast angstwekkende personages. De drie harpoeniers Queequeg ‘een getatoeëerde Maori’, Tashtego ‘een raszuivere indiaan’ en Daggoo ‘een koolzwarte negerwilde uit Afrika’ noemt hij heidenen. Eén van de twee stuurmannen Starbuck, de christen tussen de heidenen, probeert Achab tevergeefs van zijn wraakzuchtige plannen af te brengen. Als tijdens een orkaan het Sint-Elmusvuur de top van de mast verlicht (een aankondiging van naderende dood) negeert kapitein Achab dat slechte voorteken.

De climax van het verhaal is de ontdekking van Moby Dick en gewapend met een speciaal geconstrueerde harpoen gaat de bemanning het gevecht aan. Na drie dagen is de huid van de witte walvis doorboord met harpoenen, maar alsnog ramt hij de drie jachtsloepen. De zee met schuimende koppen is gevuld met half-verdronken zeelieden, verstrengelde geraakte lijnen van harpoenen en zinkende boten. Op de derde dag duikt Moby Dick even onder en verplettert dan de boeg van de Pequod met een kopstoot. Achab werpt vlug, vanuit een sloep, een harpoen die doel treft. Als de walvis zijn dood tegemoet duikt, raakt Achab verstrikt in een lijn van harpoen en wordt mee de diepte in gesleurd. De drie walvisvaarders zinken en Ismaël klampt zich vast aan de doodskist die Queequeg voor hemzelf had gemaakt. Als enige overlevende van de jacht wordt Ismaël gered door een andere walvisvaarder Rachel.

Bestaat een reusachtige potvis?

Orale bronnen hoeven niet per definitie betrouwbaar of een waargebeurd verhaal te zijn. In de loop van de jaren hebben verscheidene critici zich het hoofd gebroken over de uitzonderlijke omschrijving van Moby Dick. In Moby-Dick wordt de reusachtige witte walvis met grote tanden bestempeld als een potvis. De grote tanden van Moby Dick duiden aan dat het om een tandwalvis gaat (een walvis met tanden) en niet om een baard- of baleinwalvis (walvissen met baleinen). De grootste tandwalvis is de potvis en mannetjes kunnen 18,5 meter worden. Het grijze dier is erg herkenbaar vanwege zijn stompe kop die een derde van de totale lichaamslengte in beslag neemt. Het is onwaarschijnlijk dat ervaren walvisvaarders een potvis aanzien voor een ander dier. Ook komt de potvis voor in het gebied waar het verhaal heeft plaatsgevonden. Echter, een potvis van 25 meter lang is tot heden nog niet aangetroffen. In gedachten moet worden gehouden dat jaarlijks nieuwe diersoorten worden ontdekt en grotere exemplaren van bestaande dieren worden waargenomen. Het is dus niet uitgesloten dat men in het verhaal van Melville inderdaad de strijd aanging met een uitzonderlijk grote potvis.

De feiten tellen enigszins op, maar er is één dubieus detail aan Moby Dick: het dier is wit.

Is de witte walvis wel een potvis?

Er bestaan vier tandwalvissen die wit (kunnen) zijn, maar de potvis is er niet een van. Het gaat hier om de soorten beloega (Delphinapterus leucas), irrawaddydolfijn (Orcaella brevirostris), Chinese witte dolfijn (Sousa chinensis) en de Indische bruinvis (Neophocaena phocaenoides). De wit gekleurde tandwalvissen zijn allemaal veel te klein om aan te sluiten op het verhaal van Moby Dick. De grootste (de beloega) wordt vijf meter. Tevens komen sommige soorten niet voor in de wateren rondom de Verenigde Staten, maar ver weg rondom de Filipijnen.

De witte kleur van de gewoonlijk lichtbruine tot blauwgrijze potvis kan worden verklaard door albinisme. Dit is een erfelijke aandoening die ervoor zorgt dat het lichaam onvoldoende melanine (pigment) aanmaakt. Hoewel albinisme voorkomt bij walvissen, is het een erg zeldzaam fenomeen. Het bestaan van een albino potvis is voor het eerst door middel van fotografie professioneel gedocumenteerd door wetenschappers van de Universiteit van Sassari (Sardinië, Italië) in 2015. Voor de noordoostkust van Sardinië in het gebied Caprera Canyon stak een witte potvis gedurende vijftien minuten af en toe boven het water uit met zijn rug. De potvis is niet de legendarische Moby Dick, want de dieren worden maar zeventig jaar oud.

Kan een kopstoot van een potvis een schip doen zinken?

Het zinken van de Pequod door de kopstoot van de zeldzame witte potvis is geen gedramatiseerd verhaal. Een potvis is anatomisch gezien in staat om flinke kopstoten uit te delen, maar zal dit alleen doen als het dier kwaad is. In het lange stompe voorhoofd van de potvis zitten twee grote zakken gevuld met olie en weefsel. Hierdoor wordt de daar achter liggende schedel van het dier beschermd. Als het dier op zijn voorhoofd wordt geraakt, doet het weefsel in de zakken dienst als schokdemper. Computersimulaties wijzen uit dat de kopstoot van een potvis inderdaad een schip zoals de Pequod kan laten zinken, zelfs zonder dat het dier daar lichamelijke klachten aan overhoudt.

Het is mogelijk dat de grote witte potvis Moby Dick werkelijk heeft bestaan. Echter is het formaat van het dier afwijkend. Misschien dat de zeelui te enthousiast waren met hun schatting. Misschien spoelt het dode dier ooit aan en wordt de wereld verrast met de grootste ontdekte potvis ooit.

Lees verder

• Scrimshaw: beensnijwerk aan boord van de walvisvaarder
• De walvisjacht: de geschiedenis en het Nederlandse aandeel