Egyptische scheppingsmythen

Het Oude Egypte kent niet één algemeen aanvaard scheppingsverhaal. Het was afhankelijk van de plaatselijke religieuze overtuigingen welke god de rol van de schepper speelde. Maar ook in de verhalen die dezelfde schepper kennen, verschillen de details. De belangrijkste mythen zijn die van Heliopolis, Memphis, Thebe, Hermoplis en Elephantine. De verhalen bijten elkaar overigens niet, ze lijken elkaar aan te vullen.

Heliopolis

De bekendste scheppingsmythe is die van Heliopolis. Heliopolis betekent ‘Stad van de zon’ en lag waar het huidige Caïro gesitueerd is. In het begin van het verhaal is er niets. Het is donker en er bestaat alleen een oerzee. Deze oerzee, Noen genaamd, kent geen begin of eind, geen boven of onder, geen richting of grens. Uit deze oerchaos rijst een berg vruchtbare aarde op, Benben. Ongeveer hetzelfde dat de bewoners van Egypte elk jaar zien gebeuren wanneer het peil van de Nijl na de overstroming weer langzaam daalt. In de ene versie van het verhaal schept de god Atoem vervolgens zichzelf op de top van deze berg. Andere versies hebben het over Atoem die als een kind tevoorschijn komt uit een lotusbloem, en daarmee zorgt voor de eerste zonsopgang. Vervolgens niest hij de god Sjoe (lucht) en spuugt hij de godin Tefnoet (vocht) tot leven. Sjoe en Tefnoet krijgen samen de kinderen Geb (aarde) en Noet (hemel). Sjoe tilt vervolgens Noet van haar broer, de onderliggende aarde (zie illustratie), hiermee creëert hij het hemelgewelf. Geb en Noet schenken het leven aan twee tweelingen, Osiris en Isis, Seth en Nephthys. De negen bovengenoemde goden worden tezamen vaak de Enneade genoemd. In deze mythe is de mensheid geschapen uit de tranen van Atoem.

Memphis

Memphis lag zo’n 24 kilometer ten zuiden van het huidige Caïro. Hoewel het in de oudheid de hoofdstad van Beneden Egypte was, is er nu nauwelijks iets van de stad terug te vinden. Het scheppingsverhaal van Memphis is voor een gedeelte bewaard gebleven op de ‘Steen van Sjabaka’, een granieten plaat. Sjabaka was een Egyptische Farao uit de 25 ste Dynastie, de steen die helaas van een gat is voorzien omdat hij door een boer werd gebruikt voor het malen, is nu in het Britisch Museum. In Memphis wordt de god Ptah gezien als de scheppende kracht, hun scheppingsverhaal vertoont opmerkelijke overeenkomsten met die uit de bijbel. Nadat Ptah zichzelf had geschapen schiep hij, zoals een kunstenaar een kunstwerk, de Enneade van goden door ze in zijn hart te bedenken (volgens de oude Egyptenaren zetelt daar het intellect, de geest, het bewustzijn) en vervolgens hardop uit te spreken. Zo schiep hij ook de tempels voor de goden en maakte hij beelden, lichamen waar de ka (de ziel) van de goden in konden huizen. Vervolgens schiep hij mensen en dieren eenvoudig door hun naam te noemen.

Thebe

In Thebe, bekend van de grote tempels van Luxor en Karnak, geloofde men niet dat de scheppende god een zichtbare god kon zijn. Zij dachten dat er een schepper moest zijn die boven de wereld stond en er geen onderdeel van uitmaakte. Deze ‘onkenbare’, ‘verborgen’ god noemden zij Amon en zij geloofden dat Ptah slechts een aspect van Amon was. Amon groeide tijdens het Nieuwe Rijk uit doet de belangrijkste godheid, de ‘staatsgod’.

Hermopolis

In Hermopolis, het huidige El-Asjmoenein, geloofde men in de Ogdoade; acht goden verdeeld in vier paren, waarvan één mannelijk en één vrouwelijk. Het eerste paar Noen en Nauet zijn de oerwateren, Amon en Amaunet belichamen de lucht of verborgen kracht, Kek en Keket de duisternis en Heh en Hehet tenslotte de vormloos- of eindeloosheid. Zij zouden voor de schepping al hebben bestaan en het tegengestelde vertegenwoordigen van de eigenschappen van de geschapen wereld, namelijk: droogte, beweging, begrenzing, licht en tastbaarheid. Deze tegengestelde krachten veroorzaakten een explosie van energie die de schepping in werking zette. Denk hierbij eens aan de oerknaltheorie!? De belangrijkste god in Hermopolis was Thot, de god met de Ibiskop die de mens de hiëroglief geschonken had. In de mythe van de stad was het Thot die na de schepping van de wereld op de oerheuvel uit een ei geboren werd.

Elephantine

Elephantine had een minder grote en belangrijke cultus. Het scheppingsverhaal dat in dit centrum is ontstaan, is echter zo prachtig dat ik jullie deze niet wil onthouden. In Elephantine speelt Chnoem, de god met de ramskop, de belangrijkste rol. Men geloofde dat Chnoem alle goden, mensen, flora en fauna op zijn pottenbakkerswiel uit klei gemaakt had. Om er voor te zorgen dat het menselijke ras kon blijven voortbestaan had hij extra aandacht aan de voortplantingskanalen besteed. Bij de viering van het jaarlijkse feest ter ere van ‘hun’ god zong de bevolking de ‘Grote hymne Chnoem’:

Hij knoopte aderen aan de botten
Door hem zelf geschapen in zijn eigen atelier:
Zo was de adem van het leven in alle dingen.
De botten zaten vanaf het begin stevig aan elkaar.

Hij deed het haar groeien,
Plakte huid op de ledematen,
Hij bouwde de schedel en vormde het gezicht,
Om vorm te geven aan het beeld.

Hij opende de ogen, sneed de oren,
Hij deed het lichaam ademen,
Hij holde de mond uit om te eten
En de keel om te slikken,
De tong om te spreken, de kaken om te openen.
De keel om te drinken, slikken en spuwen.

Hij maakte de ruggengraat voor steun,
De handen en vingers om het werk te doen,
Het hart om te leiden.
De penis om te bevruchten en de baarmoeder om zwanger te worden
En het volk van Egypte uit te breiden;

De voeten om te stappen en de benen om te lopen,
De botten deden hun werk
Zoals het zijn hart beviel.

Hij vormde alle mensen op zijn wiel,
Hun taal was in elk land anders
En was anders dan die in Egypte -
Want de Heer van het Wiel is ook hun vader -
En schiep alles wat in hun land is,
Toen zijn mond spuwde, werden ze geboren
En zijn wiel draaide elke dag zonder ophouden."