Maretak, een 'tegendraadse' plant

'Niets aan deze plant is normaal', aldus botanicus Karl von Tubeuf die begin 19e eeuw als eerste een uitgebreide monografie schreef over de Viscum album. En het is onmiskenbaar: Viscum album, de Europese mistel, mistletoe of maretak gedraagt zich compleet anders dan andere planten. Er zijn twee dingen die speciaal in het oog springen bij de maretak: de heel aparte 'eigengereide' groeivorm en de extreem langzame groei van de plant.

Namen

• Deens: mistelte
• Engels: mistletoe
• Frans: gui
• Pools: jemioła
• Portugees: visco
• Russisch: омела
• Spanisch: muérdago
• Zweeds: mistel

Tegendraadse groei: los van de aarde

Wat de eigengereide vorm van de maretak betreft valt direct op dat hij parasitair op bomen groeit en dat hij zich daar manifesteert als een prachtige groene bol, zonder voorkeur voor boven of onder. Zelfs de blaadjes kennen geen verschil tussen onder- en bovenkant. Dat is uniek, want planten groeien in het algemeen in een heel bepaalde richting, namelijk van onder naar boven, tegen de zwaartekracht in, met nieuwe uitlopers naar de zon en met de wortel naar het middelpunt van de aarde. De maretak doet dat anders: die groeit haaks op elke plek waar hij zich op de gastheerboom - vooral appelboom, den, populier - ook maar vasthecht. Hij ontwikkelt zich volgens een eigen ritme, los van de voorwaarden waaraan andere planten zijn gebonden. Het lijkt wel of de maretak is achtergebleven in zijn ontwikkeling als plant naar de aarde toe, waardoor hij niet direct op die aarde kan groeien en de bemiddeling van een gastheer nodig heeft. De maretak is overigens geen echte parasiet, maar een half-parasiet: er is geen sprake van een groei ten koste van de gastheer. Hij onttrekt weliswaar water en zouten aan de gastheer, maar verricht zelfstandig zijn zuurstof - koolzuurassimilatie.

Langzame groei

Heel apart is ook de buitengewoon langzame groei van de maretak: zo verschijnen de eerste blaadjes van de kiemplant pas in het tweede jaar, de eerste vertakking na vier jaar. ledere volgende vertakking ontstaat pas na een jaar. Eerst na vijf tot zeven jaar vormen zich de eerste bloemvormen, die dan na negen maanden (in de herfst) bessen geven. mEr is groei, maar tegelijkertijd wordt die groei binnen de perken gehouden.

Een geneeskrachtige plant met een lange historie

Zoals zoveel geneeskrachtige kruiden heeft ook de Viscum een lange historie. Reeds de Trojaanse held Aeneas verschaft zich met behulp van een maretak toegang tot de onderwereld om zijn overleden vader weer te zien. En in de 'Edda', een IJslands heldenepos uit de vroege middeleeuwen, ziet de jaloerse god Loki kans om met een twijg van de maretak de zonnegod Baldur te doden met hulp van de blinde Hödur. Voor de Druïden is de maretak de meest heilige plant. Uit de eiken-Viscum bereiden zij krachtgevende rituele dranken.

Plinius de Oude in Book XVI schrijft in Engelse vertaling:
"The Druids, that is what they call their magicians, hold nothing more sacred than mistletoe and a tree on which it is growing when it [mistletoe] is discovered it is gathered with great ceremony"

Ook in onze tijd worden aan de Viscum positieve krachten toegeschreven: we gaan geen dieren of mensen ritueel slachten, maar we hangen met Kerstmis boven de deuropening een maretak om ons te verzekeren van gezondheid en welzijn in het komende jaar. Een kus onder de maretak brengt het jonge paar de zegen van gezond nageslacht, zo heet het. In de volksgeneeskunst gold de mistel al heel lang als heilzaam bij menstruatiestoornissen, epilepsie en hoge bloeddruk. De betekenis bij kanker werd pas ontdekt in de 20e eeuw.

Maretak en kanker

De bijzondere vorm en ingehouden groei brachten Rudolf Steiner, grondlegger van de antroposofie, ertoe artsen te attenderen op de maretak als een mogelijk geneesmiddel bij kanker. In het kankerproces lijkt er immers juist een gebrek aan gevormdheid te zijn en manifesteert zich een ongecontroleerde, pathologische groei. Omstreeks 1920 deed Rudolf Steiner voorstellen voor de bereidingswijze en toepassing voor een concreet geneesmiddel. Sindsdien is er continu gewerkt aan de ontwikkeling van een maretakpreparaat. Het was de Nederlandse arts Ita Wegman die als een van de eersten voortbouwde op Steiners aanwijzingen. Samen met anderen ontwikkelde zij het middel Iscar dat later (1926) de naam Iscador® kreeg. Vervolgens verschenen ook andere Viscum-preparaten op de markt. Voor de bereiding van deze middelen wordt gebruik gemaakt van de gehele maretak (inclusief de bessen), meestal afkomstig van appelboom, den of eik. Er wordt tweemaal per jaar geoogst (zomer en winter) en zowel van zomer- als winteroogst worden waterige, gefermenteerde extracten gemaakt. Vervolgens worden deze extracten op een heel speciale manier gemengd, waarbij er nauwkeurig op wordt toegezien dat in het mengsel slechts extracten van één gastheerboom voorkomen, omdat de specifieke eigenschappen van de gastheer een belangrijke rol spelen in de Viscum-therapie.

Naast deze 'antroposofische' Viscum-preparaten kwamen later andere Viscum-producten in de handel. De antroposofische preparaten onderscheiden zich hiervan zowel qua bereiding als qua toepassingswijze (individuele doseringsschema's met series van verschillende sterktes). De niet-antroposofische producten zijn op een bepaalde inhoudsstof gestandaardiseerd, meestal op het zogenaamde mistellectine l (ML-1). De grondstoffen (gehele plant) voor deze preparaten worden meestal 2 maal per jaar geoogst en worden zowel van de jonge takken als van de bessen gemaakt.