Tweede Boerenoorlog

Het ontstaan van Zuid-Afrika, van een kleine Nederlandse VOC nederzetting naar een Unie van Zuid-Afrikaanse staten is een verhaal van geweld en opstanden. Met het ontstaan van nieuwe staten in de 19de eeuw in de binnenlanden van Zuid-Afrika ontstonden er spanningen tussen de Engelse bezitters van de Kaapkolonie en deze nieuwe staten: Transvaal en Oranje-Vrijstaat. In 1880 en 1881 hadden de blanke Boeren van Transvaal en Oranje-Vrijstaat hun onafhankelijkheid van Engeland herwonnen in de Eerste Boerenoorlog. Zuid-Afrika bestond nu uit vier gebieden: de Engelse Kaapkolonie, Natal en de Boeren republieken: Transvaal en Oranje-Vrijstaat. De spanningen tussen de Engelse gebieden en de Boeren republieken liepen na de vondst van goud hoog op waardoor uiteindelijk een oorlog onvermijdelijk werd. Van 11 oktober 1899 tot 31 mei 1902 woede de Tweede Boerenoorlog. Hoewel beide partijen een korte oorlog in gedachte hadden werd het een langdurig conflict met duizenden doden tot gevolg.

Spanningen tussen de Boeren Republieken en de Engelsen

Diamanten

In 1866 vond Erasmus Jacobs de “Eureka” diamant in Oranje-Vrijstaat. De eerste diamant die gevonden is in Zuid-Afrika. Hierdoor kwam een stroom aan gelukszoekers uit de gehele wereld naar het gebied. Deze gelukszoekers moesten ergens wonen dus ontstond de stad Kimberley. Hoewel de diamantmijnen in het gebied van Oranje-Vrijstaat lagen werd het gebied waarin de mijnen lagen al snel bij de Engelse Kaapkolonie gevoegd. Dit werd uiteraard door Oranje-Vrijstaat niet in dank afgenomen. Eén van de personen die rijk is geworden van de diamantmijnen bij Kimberley was Cecil Rhodes. Deze Cecil Rhodes stichtte in mei 1895 Noord- en Zuid Rhodesiё (het huidige Zambia en Zimbabwe).

Goud

Op een zondag in maart 1886 vond de Australische goudzoeker George Hamilton goud in Transvaal. Hoewel Hamilton zijn claim op het stuk land voor 10 pond verkocht, en vervolgens spoorloos verdween, leidde deze vondst tot een enorme toestroom van goudzoekers uit alle delen van de wereld. De stad die ontstond met de komst van deze goudzoekers werd Johannesburg genoemd. De regering van het voornamelijk agrarische Transvaal was niet bepaald blij met de komst van zoveel “buitenlanders”. Transvaal weigerde de “buitenlanders” stemrecht te geven, en legde hoge belastingen op aan hen. De “buitenlanders” zochten daarop hulp van de Engelsen in de naburige Kaap kolonie. Ook de tarieven voor handel met de Engelse Kaapkolonie werden omhoog geschroefd. Dit zette kwaad bloed bij de Engelsen die daardoor eerder geneigd waren om het op te nemen voor de vele Engelse “buitenlanders” in Johannesburg.

Handelsspanningen

In 1894 / 1895 wou de regering van Transvaal treinrails aanleggen naar -het Portugese Oost-Afrika. Dit zou de export naar de Engelse Kaap- kolonie en Natal verminderen waardoor de tarieven/inkomsten voor de Engelsen terug zouden lopen.

Nederlands

Ten slotte waren de Engelsen bezorgd over een zuidelijk Afrika dat Nederlands in plaats van Engels zou zijn. De Boeren republieken werden bestuurd door Boeren van Nederlandse, Duitse en Franse afkomst. De taal die gesproken werd in dit gebied is Afrikaans en dit is een afgeleide van de Nederlandse taal. Ook het geloof in dit gebied was voornamelijk in de Nederlands hervormde kerk. De Boeren Republieken stonden positiever ten opzichte van Nederland, dan ten opzichte van Engeland.

De Jameson Raid

In de dagen voor, en na oud en nieuw 1895 (29 december 1895 tot en met 2 januari 1896) kwamen de “buitenlanders” in actie. Cecil Rhodes en Leander Starr Jameson plande een staatsgreep in Transvaal. Het idee was om een staatsgreep door de leiders uit Johannesburg te steunen met soldaten. Als de “buitenlanders” van Johannesburg overgingen tot een staatsgreep zouden de soldaten van Rhodes en Jameson oprukken naar Johannesburg om zogenaamd de rust te herstellen, en “en passant” de macht in Transvaal overnemen. De staatsgreep vanuit Johannesburg door de “buitenlanders” bleef echter uit en Jameson nam de gok om met zijn 600 soldaten Transvaal binnen te vallen om zo de staatsgreep op gang te laten komen. Hoewel de soldaten van Jameson de telegraaflijnen naar Johannesburg doorgeknipt hadden om communicatie van de regering van Transvaal onmogelijk te maken, hadden ze per ongeluk niet de telegraaflijnen naar de hoofdstad van Transvaal, Pretoria, doorgeknipt. Ze hadden een hek doorgeknipt waarvan ze dachten dat dit de telegraaflijnen naar Pretoria waren. Al snel vernam de regering van Transvaal dankzij de blunder over de aanval van Jameson en kwam in actie. Vlak voor Johannesburg bij Doornkop werden de soldaten van Jameson verslagen.

Tweede Boerenoorlog

Er zijn een aantal gevolgen van de Jameson Raid aan te wijzen die zouden leiden tot de Tweede Boerenoorlog.
Ten eerste bracht de Jameson Raid de verhoudingen tussen de Engelsen en Transvaal tot een dieptepunt. Tot overmaat van ramp stuurde de Keizer van Duitsland een telegram aan de president van Transvaal (Paul Kruger) met zijn gelukswensen met de overwinning op Jameson.

Duitsland was op dat moment een rivaal van de Engelsen aan het worden. Duitsland was een sterke vloot aan het opbouwen en wou koloniën in Afrika. Hiertoe hadden de Duitsers in 1884 Namibië geannexeerd. De Engelsen zagen in het telegram van de Duitse Keizer een potentieel gevaar dat Transvaal bescherming zou zoeken bij Duitsland. Als tweede gevolg van de Jameson Raid sloten Transvaal en Oranje Vrijstaat een alliantie en begon Transvaal grote hoeveelheden wapens uit Duitsland te importeren.

Oorlogsverklaring

In de loop van de jaren na de Jameson Raid groeide de spanningen tussen de Boeren Republieken en de Engelse Kaap kolonie nog verder. De troepen opbouw van de Engelsen bij de grenzen met de Boeren republieken nam toe. De Engelsen waren ervan overtuigd dat een oorlog met Transvaal en Oranje-Vrijstaat binnen enkele maanden zou zijn beslist in het voordeel van de Engelsen. In september 1899 eisten de Engelsen van Transvaal volledig stemrecht voor de “buitenlanders” in Johannesburg. Het aantal “buitenlanders” in Johannesburg was sinds de vondst van goud gegroeid tot een aantal dat het aantal Boeren in Transvaal oversteeg. Stemrecht geven aan deze “buitenlanders” zou voor Transvaal betekenen dat de Boeren hun monopolie op de macht in Transvaal zouden verliezen.

Op 9 oktober 1899 volgde een ultimatum van Transvaal aan de Engelsen. Het ultimatum hield in dat de Engelsen 48 uur de tijd hadden om hun soldaten aan de grens met Transvaal en Oranje-Vrijstaat terug te trekken. De Engelsen weigerden aan dit ultimatum te voldoen waardoor Transvaal en Oranje-Vrijstaat op 11 oktober 1899 de oorlog verklaarde aan de Engelsen.

Boeren versus soldaten

Boeren

Hoewel Transvaal veel wapens had geïmporteerd droegen de Boeren, net als in de Eerste Boerenoorlog, hun in de omgeving opgaande dagelijkse kleding. Dit maakte hen zeer moeilijke doelwitten voor de Engelsen. Elke boer nam ook zijn eigen wapens en paard mee waardoor de Boeren erg mobiel waren. De Boeren waren tevens door het jagen in het dagelijkse leven op de boerderij uitstekende schutters. Transvaal en Oranje-Vrijstaat konden een leger van ongeveer 40.000 Boeren mobiliseren. Daarnaast sloten nog eens 48.000 vrijwilligers uit Europa en de Verenigde Staten zich bij de Boeren aan.

Engelsen

Hiertegenover stond het professionele leger van Engeland en zijn koloniën. De Engelse soldaten waren in rode uniformen makkelijke en zeer zichtbare doelwitten voor de Boeren. De Engelse soldaten waren tevens gewend om in dichte formaties salvo’s af te vuren richting de vijand en ze daarbij zo veel schrik aan te jagen dat de vijand op de vlucht zou slaan. De Engelsen konden in de loop van de oorlog ongeveer 347.000 soldaten mobiliseren voor Zuid-Afrika. Daarnaast werden er in de loop van de oorlog nog ongeveer 103.000 koloniale soldaten naar Zuid-Afrika gebracht door de Engelsen.

Aanval van de Boeren (oktober 1899 - december 1899)

In oktober van 1899 vielen de Boeren de Engelse Kaapkolonie en Natal aan. De Boeren waren niet blij met de oorlog maar hoopten op een snelle overwinning, zoals ze eerder in de Eerste Boerenoorlog hadden behaald. De aanval van de boeren was gericht tegen de garnizoenen van Ladysmith, Mafeking en Kimberley. Hoewel de Engelsen een aantal veldslagen wonnen van de Boeren wisten ze niet te voorkomen dat de Boeren deze plaatsen konden belegeren. De belegering van deze plaatsen zou een langdurige uitputtingsslag worden.

Engelse pogingen om de Boeren te verdrijven

Terwijl de Boeren het offensief begonnen, kwamen er in oktober 1899 ook nieuwe Engelse versterkingen aan in Zuid-Afrika. De Engelsen besloten om deze versterkingen op te spitsen en Ladysmith, Mafeking en Kimberley te ontzetten. In eerste instantie werden er gevechten met de Boeren gewonnen en zag het er voor de Engelsen positief uit.

Van 10 tot 17 december 1899 verloren de Engelsen echter 3 veldslagen achter elkaar (Stormberg, Magersfontein en Colenso). Deze week wordt ook wel “zwarte week” genoemd in de Engelse geschiedenis. Na de zwarte week kwam het besef bij de Engelsen dat deze Tweede Boerenoorlog niet snel beslist zou worden.

Engelse aanval (januari 1900 – september 1900)

Na nieuwe versterkingen in januari 1900 gingen de Engelsen in de aanval. De eerste twee aanvallen van de Engelsen op de posities van de Boeren (Spioenkop en Vaal Krantz) werden een mislukking.

De zomer van 1900 (1 december tot 1 maart) was in Zuid-Afrika echter erg warm en droog. Veel paarden van de Boeren verzwakte en families van de Boeren kwamen naar de belegeringen waardoor de snelheid en slagkracht van de Boeren ernstig afnam. Dit betekende het begin van het einde voor de Boren republieken.

Kimberley

Op 10 februari 1900 begon de derde, en tevens hoofdaanval van de Engelsen. Deze keer was de aanval wel een succes waardoor de Engelsen op 15 februari 1900 Kimberley konden ontzetten.

Bloemfontein

Het volgende doel van de Engelsen werd nu de hoofdstad van Oranje-Vrijstaat (Bloemfontein). Op 18 tot 27 februari 1900 kwam het tot een treffen tussen de Engelsen en de Boeren bij Paardeberg welke gewonnen werd door de Engelsen. Na de overgave van een Boerenleger na de slag bij Poplar Grove op 7 maart 1900 wisten de Engelsen op 13 maart 1900 Bloemfontein te veroveren. Op 28 mei 1900 werd Oranje-Vrijstaat door de Engelsen geannexeerd.

Ladysmith

Intussen vond in het oosten van Zuid Afrika nog een aanval van de Engelsen plaats om Ladysmith te ontzetten. Op 14 tot 27 februari 1900 wonnen de Engelsen de slag om de Tugela rivier. Hierdoor kon op 28 februari 1900 Ladysmith ontzet worden.

Mafeking

Na deze overwinningen werden soldaten naar het belegerde Mafeking gestuurd om deze stad te ontzetten. Op 17 mei 1900 wisten deze soldaten door te dringen tot Mafeking, en deze stad te ontzetten.

Pretoria

Het volgende doel was de hoofdstad van Transvaal (Pretoria). Na een aantal door de Engelsen gewonnen gevechten met de Boeren wisten de Engelsen op 5 juni 1900 zonder slag of stoot Pretoria te veroveren. Op 3 september 1900 werd Transvaal geannexeerd door de Engelsen.

Nu beide hoofdsteden van de Boeren republieken waren veroverd in ongeveer 14 maanden tijd leek de oorlog voorbij. Niets bleek minder waar!

Guerrilla oorlog (september 1900 – mei 1902)

Nog voor Pretoria was veroverd begonnen de Boeren in Oranje-Vrijstaat al met een nieuw soort oorlogsvoering. De tactiek die ze gebruikten was de Guerrillaoorlog. In kleine groepen pleegden de Boeren hinderlagen en sabotage. De aanvallen van de Boeren waren erg effectief. De Engelsen gingen uit noodzaak over op twee nieuwe tactieken.

Bescherming

Langs spoorwegen en bruggen werden huisjes / bunkers voor 7-8 soldaten geplaatst. Ongeveer 8.000 van dit soort huisjes / bunkers werden er geplaatst. Hoewel er ongeveer 60.000 soldaten nodig waren om deze huisjes te bemannen bleek de tactiek wel effectief.

Tactiek van de verschroeide aarde

De tweede tactiek die de Engelsen inzette heet de tactiek van de verschroeide aarde. Om het de Boeren moeilijk te maken om in hun onderhoud te voorzien in de voormalige Boeren republieken werden landerijen bestrooid met zout, vee geslacht en waterputten vergiftigd zodat er niets meer zou groeien of kunnen leven. Daarnaast werden de boerderijen van Boeren platgebrand en vrouwen en kinderen gevangen genomen en overgebracht naar concentratiekampen.

Concentratiekampen

Om de achterban en steun voor de Boeren te verminderen bouwden de Engelsen 45 tentenkampen (inclusief omheining) voor de opvang van vrouwen en kinderen van de Boeren die nu een guerrillaoorlog voerden. Er was weinig eten, slechte hygiëne en verwaarlozing waardoor ruim 26.000 vrouwen en kinderen in deze concentratiekampen omkwamen.

Vrede

De tactiek van de Engelsen was zeer hard maar werkte uiteindelijk wel. Op 31 mei 1902 gaven de laatste Boeren zich over. De oorlog had in totaal ongeveer 75.000 mensenlevens geëist. Hoewel de Engelsen hadden gewonnen kregen de Boeren een compensatie van 3 miljoen pond om het land weer op te bouwen en kregen de nu geannexeerde Boeren republieken in de Unie van Zuid-Afrika een geringe mate van zelfbestuur.

Invloed

Naast de militaire lessen die geleerd zijn door de Engelsen met betrekking tot oorlogvoering zoals: sterke defensieve stellingen, het gebruik van cavalerie en guerrillaoorlogvoering zijn er meer invloeden van deze oorlog.

Zuid-Afrika

De verwoestingen op het platteland door de tactiek van de verschroeide aarde, deden vele Boeren naar de steden verhuizen. In steden, zoals Johannesburg, groeide het aantal ongeschoolde werkers hierdoor explosief. Deze voormalige Boeren werden rivalen van de “buitenlanders” voor werk in de mijnen.

Engeland

In Engeland ontstond er onvrede over de gebruikte tactiek van de verschroeide aarde en het opsluiten van vrouwen en kinderen in concentratiekampen.

Eén verslaggever en soldaat in Zuid-Afrika van de Engelse krant “The Morning Post” is later wereldberoemd geworden. Dit is namelijk Winston Churchill. Churchill werd gevangen genomen door de Boeren in deze oorlog en veel van zijn latere verzet tegen de Nazi’s, realiteitszin ten opzichte van wat WOII aan offers van Engeland zou vergen en volharding in barre tijden komt volgens veel mensen voort uit zijn ervaringen in de Tweede Boerenoorlog.

Een andere Engelsman die later wereldberoemd werd is Robert Baden-Powell. In de Tweede Boerenoorlog was Baden-Powell de commandant van Mafeking. Hij wist de Boeren op afstand te houden Hij werd een held in Engeland. Later stichtte deze Robert Baden-Powell de scouting.

Nederland

De strijd van de, van oorsprong uit Nederland afkomstige, Boeren tegen het machtige Engelse Wereldrijk kon op veel steun en vrijwilligers uit Nederland rekenen. Vele straatnamen in Nederland verwijzen nog steeds naar helden van de Boerenoorlogen. Voorbeelden hiervan zijn Kruger, Joubert en Cronjé. Koningin Wilhelmina was een actief bepleiter van de zaak van de Boeren. Zij schreef tevergeefs brieven aan de Engelse Koningin Victoria, de Duitse Keizer Wilhelm II en de Russische Tsaar om te vragen voor begrip en interventie in het conflict. De president van Transvaal was Paul Kruger. Deze president had in Nederland de liefkozende bijnaam Oom Paul gekregen. Na de bezetting van Pretoria werd Paul Kruger ondanks een Engelse zeeblokkade van zuidelijk Afrika opgepikt door het Nederlandse oorlogsschip “Gelderland” en overgebracht naar Nederland.

Uiteindelijk zou de Boerenoorlog zijn gevolgen ook hebben in de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Hoewel de Boerenoorlogen niet de enige oorzaak zijn is de vijandigheid tegenover de Engelsen wel een reden voor verschillende opstanden tijdens de Eerste Wereldoorlog (Boerenopstand en Ierse opstand), en het aantal NSB leden in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Lees verder

• Eerste Boerenoorlog
• De “Vijf Shilling Opstand” in Zuid-Afrika (Maritz Rebellie)