Over Struikelstenen en Stolpersteine

Op 29 november 2007 werden in Nederland de eerste Struikelstenen geplaatst in het Twentse Borne. Deze kleine stenen zijn stuk voor stuk monumentjes voor mensen die het slachtoffer werden van het nationaalsocialistische regime waarmee Hitler voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog Europa in zijn greep hield. Struikelstenen worden voor huizen geplaatst, voor voordeuren waarachter slachtoffers van de nazi’s gewoond, gewerkt, geleefd of gestudeerd hebben. De adressen waar de stenen worden geplaatst zijn doorgaans de woonadressen waar zij zich voor het laatst vrijwillig vestigden. Zo zal met de tijd in oudere straten precies te zien zijn waar mensen geleefd hebben die om wat voor reden dan ook tussen 1933 en 1945 zijn vervolgd. Met een steen voor de huizen wordt de herinnering aan de mensen die hier ooit woonden levend gehouden. ‘Een mens is pas vergeten als zijn naam vergeten is’, zegt Demnig naar het Joodse gezegde.

Voor wie?

Elke steen verwijst naar één slachtoffer, de manier waarop de stenen geplaatst worden kan iets zeggen over onderlinge verhoudingen. Hoewel de Struikelstenen veelal in verband wordt gebracht met gedeporteerde Joden, worden er ook stenen geplaatst voor andere vervolgden zoals Sinti en Roma, verzetsstrijders, vervolgden om politiek of religie, Jehova’s getuigen, homoseksuelen of euthanasieslachtoffers, kortom alle mensen die onder het nationaalsocialistische regime geleden hebben.

De steen

Een struikelsteen is een kubusvormige staan, afgedekt met een messingplaatje van 10 bij 10 cm. De eerste regel op het plaatje van messing is doorgaans ‘Hier woonde’, maar ‘hier studeerde, werkte, praktiseerde, leefde’ behoren ook tot de mogelijkheden, al naar gelang de verhouding van het slachtoffer met het betreffende adres. Verder bevat de steen een voornaam, achternaam resp. meisjesnaam, geboortejaar, jaar of datum van deportatie en de plaats vanwaar dat gebeurde. Uiteraard wordt ook het lot van de persoon in kwestie vermeld.

Waar?

In Duitsland zijn de Struikelstenen inmiddels in honderden dorpen en steden te vinden, in Nederland vooralsnog in tientallen plaatsen. Ook in verscheidene andere Europese landen zoals Polen, Oostenrijk en België zijn de gedenksteentjes inmiddels te vinden. Günter Demnig plaatste de eerste steen in 1997 in zijn geboortestad Berlijn, stadsdeel Kreuzberg. Hoewel Demnig voor deze actie niet over de benodigde vergunningen beschikte, werd de plaatsing achteraf gelegaliseerd, waardoor de stenen konden blijven liggen. Na de eerste plaatsing in Nederland volgden vele andere gemeentes zoals Assen, Eindhoven, Amsterdam, Pekela, Utrecht, Doesburg, Harlingen, Kerkrade en vele andere plaatsen. De plaatsing van duizenden stenen is in voorbereiding.

De naam

De Struikelstenen heten oorspronkelijk Stolpersteine, naar het Duitse werkwoord ‘stolpern’ dat ‘struikelen’ betekent. Demnig koos voor deze naam omdat je weliswaar niet fysiek over deze stenen kunt struikelen, maar wel met je hoofd en je hart. Daarnaast moet je je buigen om de tekst te kunnen lezen.

Procedure

Iedereen kan een aanvraag doen om een steen te laten plaatsen, de aanvrager is echter ook verantwoordelijk voor de organisatie vooraf (zoals het aanvragen van een vergunning). Zo mogelijk worden de struikelstenen door Günter Demnig zelf geplaatst. Wanneer het gaat om de eerste plaatsing binnen een gemeente, dan is dat zelfs een voorwaarde. Hoe de procedure in zijn werk gaat en welke stappen ondernomen moeten worden, beschrijft de kunstenaar heel precies op zijn website.

Günter Demnig heeft voor dit initiatief sinds 2004 verschillende onderscheidingen in ontvangst mogen nemen.

Lees verder

• Het Holocaustmonument in Berlijn
• Mordechai Gebirtig: de laatste Jiddische bard
• Kamp Westerbork, een tijdlijn
• Wat aan Westerbork vooraf ging: de anti-Joodse maatregelen
• Joodse werkkampen