Varian Fry, de Amerikaanse Schindler

Direct na de Duitse inval in Frankrijk op 15 mei 1940 vluchtten tienduizenden, vooral joden, naar het zuiden van het land om de nazi’s voor te blijven. De meeste van hen belandden in de havenstad Marseille, in het niet bezette deel van de Vichy-republiek, dat deel dat onder supervisie stond van de Italiaanse fascisten. Ze kunnen vervolgens geen kant meer op, ingesloten door het web van de nazi´s.

Emergency Rescue Committee

Een aantal Amerikanen in New York maken zich ongerust over het lot van deze vluchtelingen en richtten het Emergency Rescue Committee op. Het comité zamelde zoveel geld in, dat zij daarmee ongeveer tien vluchtelingen uit Frankrijk naar de Verenigde Staten over zouden kunnen brengen. Amerikanen die wisten wat er in Duitsland gebeurd was en Duitsers die al naar de Verenigde Staten gevlucht waren, stelden een lijst samen van mensen die in het grootste gevaar verkeerden. Omdat de ERC onmogelijk iedereen kon helpen besloten zij zich te richten op het redden van de zogenaamde ‘culturele elite’ van Frankrijk. Op de lijst van in gevaar verkerende leden van de culturele elite stonden niet alleen joden maar ook kunstenaars, schrijvers, politici, professoren en musici; critici van het nazi-regime die door hun kritiek hoog op de zwarte lijst van de Gestapo (de Duitse geheime politie) genoteerd stonden.

Varian Fry

De ERC had iemand nodig die naar Frankrijk zou afreizen om van daaruit de hulpactie te coördineren. Varian Fry, een jonge schrijver, journalist en uitgever, meldde zich vrijwillig voor deze taak. Fry was een belezen man, goed bekend met de politieke situatie in Europa en sprak vloeiend Frans en Duits. In 1935 had hij Berlijn bezocht, hij was diep geschokt toen hij zag hoe er gewelddadige klopjachten op joden werden gehouden. Verder motiveerde hij zij keus om deze moeilijke en gevaarlijke taak op zich te nemen als volgt: ‘Onder de vluchtelingen die in Frankrijk in de val zaten, bevonden zich veel schrijvers en artiesten wiens werk ik bewonderde... nu dat zij in levensgevaar verkeerden, voelde ik mij verplicht om hen te helpen; precies zoals zij, zonder het te weten, mij vroeger ook dikwijls hadden geholpen.’

Met de hulp van de First Lady Eleanor Roosevelt lukt het Varian Fry uiteindelijk om een visum voor Europa te verkrijgen. De First Lady voegt persoonlijk nog een naam toe aan de lijst van het ERC, namelijk die van schrijver en criticus Lion Feuchtwanger. Op 3 augustus 1940 komt Varian Fry aan in Marseille. De dag daarna richt hij als dekmantel een weldadigheidsorganisatie op met de naam ‘Centre Américain de Secours’. Het nieuws over de beoogde reddingsorganisatie verspreid zich als een lopend vuurtje, een aantal mensen bieden Fry hun hulp aan, andere vragen hem wanhopig om hulp.

Fry´s lijst

Het lukt Varian Fry om binnen enkele weken een heel netwerk op te zetten, hij werkt samen met tegenstanders van het nazi-regime binnen de Franse Geheime Politie en met ambtenaren die de vluchtelingen wel willen helpen met het verkrijgen van de benodigde identiteitspapieren en visums. Fry merkt dat hij zich onmogelijk aan zijn oorspronkelijke opdracht kan houden, teveel mensen vragen hem wanhopig om zijn hulp, al dan niet claimend dat ze een getalenteerde kunstenaar zijn. Hij besluit zijn hart te volgen en te redden wat er te redden valt. De 3.000 dollar die hij van de ERC heeft meegekregen, verdwijnen als sneeuw voor de zon. Hulp komt uit onverwachte en obscure hoek: de lokale maffia biedt steun en geld mits enkele van zijn leden gebruik mag maken van Fry’s organisatie. Via geheime ontsnappingsroutes lukt het Fry tussen de 1.500 en 2.000 vluchtelingen in veiligheid te brengen. Onder hen klinkende namen als: Marc Chagall, André Breton, Marcel Duchamp, André Masson, Max Ernst, Jacques Lipchitz, Hannah Arendt, Alfred Doblin, de gebroeders Mann en Claude Lévi –Strauss.

Gevangenschap

Niet alleen de Vichy –getrouwen wilden al snel een eind maken aan Fry’s activiteiten, ook de Amerikaanse regering, die op dat moment de relatie met het Vichy-regime nog goed wilde houden (pas na de aanval op Pearl Habor op 7 december 1941 ging Amerika een actieve rol in de oorlog spelen), volgde zijn wandel en handel met argusogen. In 1941 werd er een eind gemaakt aan de activiteiten van Varian Fry, op 29 augustus wordt hij in hechtenis genomen en in het begin van september Frankrijk uitgewezen. Zijn organisatie wordt nog tot 2 juni 1942, zij het in sterk gereduceerde vorm, voortgezet door Daniel Bénédite.

Rechtvaardige onder de Volkeren

Je zou denken dat een moedige man als Varian Fry in de Verenigde Staten binnengehaald werd als een held, zoniet meteen in 1941, dan toch wel na de oorlog. Maar nee, dit was niet geval, erkenning kwam pas erg laat in zijn leven en erkenning in de Verenigde Staten kwam zelfs pas na zijn overlijden in1967. Fry werkt na zijn terugkomst uit Frankrijk als uitgever en leraar en schrijft na de oorlog een boek over zijn reddingsactie getiteld ‘Surrender on Demand’. Vijf maanden voor zijn dood op 13 september 1967 ontving hij één van de belangrijkste onderscheidingen voor burgers in Frankrijk, het ‘Croix de Chevalier de la Légion d'Honneur’. Pas in 1991 komt de erkenning in eigen land met de postume ontvangst van de ‘Eisenhower Liberation Medal’. Ook in Israël wordt Fry in de jaren negentig van de vorige eeuw postuum onderscheiden. Hij is de enige Amerikaan die de grootste Israëlische onderscheiding mocht ontvangen als 'Rechtvaardige onder de Volkeren'. In 1998 wordt hem als een van weinigen de titel van 'Gedenkwaardig Burgerschap van de Staat Israël' toegekend.
In Marseille is een plein tegenover het Amerikaanse consulaat ‘Place Varian Fry’ genoemd