Siegfried (H. Mulisch): overeenkomsten Herter en Hitler

Siegfried (2001) is het laatste boek dat Harry Mulisch uitbracht voor zijn overlijden in 2010. In deze roman probeert Mulisch via de hoofdpersoon, schrijver Rudolf Herter, de onbegrijpelijke Hitler te begrijpen. In Herters zoektocht naar de waarheid wordt Hitler in een nieuw licht gesteld. Herter komt achter Hitlers grootste geheim en denkt hem eindelijk te begrijpen. Maar hoe dichter Herter komt bij het ontdekken van de waarheid achter Hitler, hoe meer de lezer Herters ware aard leert kennen. Hoe zijn Mulisch en Hitler terug te vinden in de hoofdpersoon van Siegfried?

Gegevens

• Titel: Siegfried
• Auteur: Harry Mulisch
• Jaartal: 2001
• Uitgeverij: De Bezige Bij
• ISBN: 978-90-234-2717-9

Het boek in het kort

De beroemde schrijver Rudolf Herter gaat met zijn vriendin Maria naar Wenen voor interviews en een lezing over zijn nieuwste boek, De uitvinding van de liefde. Tijdens een tv-interview komt hij op het idee een boek over Hitler te schrijven waardoor Hitler zal worden begrepen. De volgende dag geeft Herter een lezing over De uitvinding van de Liefde. Tijdens de signeersessie die hierop volgt, komt het bejaarde echtpaar Ullrich en Julia Falk naar hem toe, naar aanleiding van het tv-interview. Zij zeggen interessante informatie te hebben over Hitler. Een dag later bezoekt Herter hen in het bejaardentehuis. Hier vertelt het echtpaar dat ze op de Berghof, Hitlers buitenverblijf, hebben gewerkt. Ze vertellen dat Hitler en Eva Braun een kind hadden, Siegfried. Dit kind werd opgevoed als zoon van het echtpaar Falk, en wordt uiteindelijk doodgeschoten door Ullrich op bevel van Hitler. Herter moet van het echtpaar een eed van geheimhouding afleggen, pas na hun dood mag hij Siegfrieds verhaal vertellen.
Geschokt keert Herter terug naar zijn hotel, waar hij in zijn dictafoon begint te praten. Hij heeft ontdekt wie Hitler echt was. Maria verlaat de kamer omdat ze niets begrijpt van wat Herter zegt. Herter vertelt dat Hitler een manifestatie van het Niets was, en dat Nietzsche gek werd en overleed door de geboorte van Hitler.

Het boek wordt vervolgd in fictieve fragmenten uit het dagboek van Eva Braun. Hierin worden haar laatste dagen in een Berlijnse bunker beschreven, waar ze samen met haar echtgenoot Hitler verblijft. Eva vertelt dat ze Hitler steeds minder begrijpt maar toch met hem is getrouwd. Wanneer Maria terugkomt naar de hotelkamer is Herter overleden. De laatste woorden die hij in zijn dictafoon heeft ingesproken zijn: "...hij...hij...hij is hier". De waarheid is Herter fataal geworden.

Harry Mulisch en Rudolf Herter

Er zijn een aantal overeenkomsten te noemen tussen de schrijver van het verhaal en de schrijver in het verhaal. Harry Mulisch en Rudolf Herter zijn beiden schrijvers die, op dat moment, begin 70 zijn en een band hebben met Oostenrijk. Beide mannen lijken weinig moeite te doen om te verbergen dat ze zichzelf zeer goede schrijvers vinden. Ook is in het boek te lezen dat Herter in het verleden, net als Mulisch, naar Cuba is gevlogen en over Eichmann heeft geschreven.

Rudolf Herter en Adolf Hitler

Dat Rudolf Herter een een aantal eigenschappen lijkt te bezitten van Harry Mulisch zelf, komt vrij duidelijk naar voren in het boek. Maar het lijkt erop dat de hoofdpersoon ook een andere kant van zijn persoonlijkheid laat zien. Zodra je erop gaat letten is het vrij duidelijk dat Rudolf Herter in persoonlijkheid behalve op Mulisch ook op Adolf Hitler lijkt. De naam Rudolf Herter heeft overeenkomsten met de naam Rudolf Hess, de plaatsvervanger van Hitler, en met de naam Adolf Hitler zelf. Ook hadden Hitler en Herter beiden families afkomstig uit Oostenrijk. Hun bijnamen zijn beiden van dezelfde soort (Rudi en Adi) en net als Hitler heeft Herter een jongere vriendin waar niet echt duidelijk van wordt dat het zijn vriendin is.

Herter zoekt de relaties tussen gebeurtenissen of personen vaak vrij ver. Zo zegt hij bijvoorbeeld dat de connectie tussen Nietzsche en Hitler is, dat de dag waarop Nietzsche gek werd de dag was waarop Hitler werd verwekt. Tijd verbindt deze historische figuren dus met elkaar. In het boek zegt Herter als hij zojuist op het idee is gekomen om een boek over Hitler te schrijven dat Hitler bijna even lang dood is als dat hij heeft geleefd. Dit zou Hitler dus weer aan Herter kunnen verbinden, zeker als later in het boek blijkt dat Herter niet veel langer zal leven dan dat aantal jaren.

Adam en Eva (Braun)

Je zou kunnen zeggen dat de eerste connectie tussen Herter en Hitler al op de eerste pagina van het boek wordt gegeven. Onderaan de bladzijde noemt Herter zichzelf ‘de voltooier van Adam’, om vervolgens tegen zijn vriendin de opmerking te maken: ‘Maria is trouwens ook niet zo gek ver verwijderd van Eva’. Aangezien Maria de vriendin van Herter was en Eva die van Hitler, zou dit de eerste verwijzing naar de connectie tussen deze twee mannen kunnen zijn.

Aan de vruchten herkent men de boom

Verdere aanwijzingen worden gegeven wanneer Herter over Hitler vertelt dat deze nooit de gevolgen van zijn daden onder ogen wilde zien (pag. 28-29). Vervolgens is er niet veel verderop in het boek een passage waarin Maria de televisie aanzet en naar een natuurprogramma kijkt waarin een kalfje door jakhalzen wordt weggedreven van een kudde buffels. Herter doet er alles aan om de televisie uit te krijgen en pakt uiteindelijk de afstandsbediening af van Maria (pag. 32). Hij zegt niet te hoeven zien wat er gebeurt om te weten dát het gebeurt. Hitler en Herter wenden beiden hun ogen af van het leed dat zij al dan niet hebben veroorzaakt.
Wanneer Herter een toespraak houdt over zijn nieuwe boek, overigens de reden waarvoor hij in Oostenrijk is, vertelt hij de lezer hoe onzeker hij eigenlijk is. Hij zegt dat dat onder andere is wat hem onderscheidt van Hitler, terwijl Hitler zelf ook een vrij onzeker karakter verborg achter het personage dat hij presenteerde aan de wereld. Daarnaast beschrijft Herter het moment waarop hij voor zijn publiek staat op deze belangrijke plaats als één van de spectaculairste hoogtepunten van zijn leven, wat aangeeft dat hij daar toch graag stond. Ook denkt Herter aan zijn vader en hoe trots deze zou zijn (“…zijn vader moest hem nu eens zien”). Herter had dezelfde drang als Hitler om zijn gelijk te bewijzen en te laten zien wat hij kon, al was dat in Hitlers geval zo omdat zijn vader niet schuwde van huiselijk geweld en alcoholmisbruik.

Een ander voorbeeld van het gelijk willen bewijzen staat verderop in het boek, wanneer Herter het heeft over hoe zijn leraren vroeger van hem dachten dat hij niets zou bereiken en hem leerlingen ten voorbeeld stelden waarvan niemand ooit meer iets had gehoord. Ook Hitler werd eerst meer gezien als iemand die niet echt groot zou worden, later bleek het tegenoverstelde waar te zijn.

Herter vertelt over hoe de luisteraars tijdens zijn toespraak aan zijn lippen hingen en ”ieder van hen beheerste de kunst die hij zelf niet beheerste: die van het luisteren”. Hierin is gelijkheid aan Hitler zeker aanwezig, aangezien ook Hitler meer spreker was dan een luisteraar.

Het verlangen naar macht

In een droom van Herter aan het einde van hoofdstuk vijf wordt hij ontvoerd door twee mannen die hem opsluiten in een kamer. Zodra Herter de kamer ziet roept hij “Ja, hier wil ik wonen!”, waardoor de rollen worden omgedraaid en Herter plots degene is met de macht. Dit lijkt op hoe Hitler in de beginjaren van zijn carrière vooral werd gebruikt als handige prater en later uitgroeide tot één van de grootste machthebbers uit de geschiedenis.

De rol die de muziek speelt

Een andere overeenkomst die niet alleen Herter aan Hitler maar ook aan Nietzsche verbindt, is de muziek van Wagner. Dit is een vaak terugkerend motief. Herter noemt het prachtige muziek, er wordt gezegd dat het de lievelingsmuziek van Hitler was en ook Nietzsche hield ervan en schreef zelfs een boek (Die Gebort der Tragödie aus dem Geiste der Musik) ter ere van Wagner. Over de opera Tristan und Isolde zegt Herter dat het niet mooier kan. Geruchten gaan dat Tristan eveneens één van de lievelingsopera’s van Hitler was.

Verbonden door de eed

In ongeveer het midden van het boek wordt Herter wederom met Hitler in verband gebracht. De eed die hij met Falk aflegt over de geheimhouding van Siegfried, de vermoorde zoon van Hitler, verbindt Herter namelijk met Falk en Falk op zijn beurt weer met Hitler. Zo is Herter door middel van een eed indirect met Hitler verbonden.

De nachtmerrie (van) Hitler

Eén keer wordt er in het boek gesproken van een nachtmerrie die Hitler had, waaruit deze ontwaakte met de woorden “Hij…hij…hij was hier”. Dit is waargebeurd, een bediende zag Hitler op de rand van zijn bed zitten toen hij deze woorden sprak. Over wie hij het had is niet duidelijk, Mulisch noemt Hitlers vader, Wagner en de duivel als mogelijkheden. De schrijver laat wel weten over wie de laatste woorden van Rudolf Herter (‘…hij…hij…hij is hier…’) gaan. Deze slaan namelijk terug op Hitler, die Herter de dood in meeneemt. In een interview zegt Mulisch dat Hitler Herter op komt halen, maar dat Mulisch zelf blijft leven en Hitler te pakken heeft.

De Hitler in elk mens

Terwijl Hitlers menselijke kanten steeds meer naar boven worden gehaald, begint Herter steeds meer eigenschappen te vertonen van de monsterlijke Hitler. Dit brengt de twee mannen dichter bij elkaar. Ook Harry Mulisch zelf zegt dat iets van Hitler in hem zit.
Hitler was en is de belichaming van het kwaad, maar het waren de mensen om hem heen die zijn plannen uitvoerden. Zonder de folteraars, moordenaars en vernietigers had Hitler niets bereikt. Zoals Mulisch zelf ook zegt, lijkt een deel van Hitler te schuilen in elk mens en stelt ook elk mens in staat verschrikkelijke dingen te doen. Dit komt goed naar voren in Siegfried.