Parallellisme in Prediker & Psalmen: Parallellisme in bijbel

Poëzie in de bijbel: we bespreken 'parallellisme' in de Bijbelboeken Prediker en Psalmen en komen met een aantal voorbeelden van parallellisme in deze geschriften. In de Hebreeuwse poëzie is parallellisme de belangrijkste stijlfiguur. Hiermee wordt bedoeld dat er sprake is van ten minste twee parallelle versregels. De twee delen vullen elkaar aan, waarbij de gedachte in het eerste deel wordt aangevuld door de tweede helft. De twee delen behandelen dezelfde gedachte. In de Hebreeuwse poëzie worden vooral de volgende drie typen van parallellisme onderscheiden: synoniem parallellisme, antithetisch parallellisme en synthetisch parallellisme.

• Parallellisme
• Belangrijkste stijlfiguur
• Drie typen
• Synoniem parallellisme
• Antithetisch parallellisme
• Synthetisch parallellisme
• Emblematisch parallellisme

Parallellisme

Belangrijkste stijlfiguur

In de Hebreeuwse poëzie is parallellisme de belangrijkste stijlfiguur. De officiële benaming voor dit stijlfiguur is in het latijn parallellismus membrorum, oftewel 'parallellisme c.q. evenwijdigheid van de delen'. Hiermee wordt bedoeld dat er sprake is van ten minste twee parallelle versregels. De zinnen versterken elkaar, of vullen elkaar elkaar aan. Met andere woorden of begrippen wordt min of meer hetzelfde gezegd. Het gaat in de Hebreeuwse poëzie dikwijls om parallelle ideeën en niet om zozeer om parallellisme van rijm of toon.

Drie typen

In de Hebreeuwse poëzie kunnen hoofdzakelijk drie typen van parallellisme worden onderscheiden:

• synoniem parallellisme of het overeenkomende parallellisme;
• antithetisch parallellisme of het tegenstellende parallellisme;
• synthetisch parallellisme of het aanvullende parallellisme.

Synoniem parallellisme

Synoniem parallellisme of het overeenkomende parallellisme betekent dat dezelfde of een soortgelijke gedachte herhaald wordt. Twee delen die één gedachte weerspiegelen. Het is een herhaling van de gedachte in de tweede helft van het eerste versdeel. Beide vershelften zeggen daarmee hetzelfde in andere bewoordingen, soms in een bijna onmerkbare variatie. Een aantal voorbeelden.

De hemel verhaalt van Gods majesteit,
het uitspansel roemt het werk van zijn handen. (Psalm 19:2)

'Hemel' en 'uitspansel' zijn parallel, evenals 'verhaalt' en 'roemt' en dat geldt ook voor 'Gods majesteit' en 'het werk van zijn handen'.

Nog een aantal voorbeelden uit de psalmen.

Maak mij, HEER, met uw wegen vertrouwd,
leer mij uw paden te gaan. (Psalm 25:4)

Uw hand zal uw vijanden slaan,
uw machtige hand uw haters treffen. (Psalm 21:9)

Wat is dan de sterveling dat u aan hem denkt,
het mensenkind dat u naar hem omziet? (Psalm 8:5)

Uit het Bijbelboek Spreuken de volgende.

Wijsheid begint met ontzag voor de HEER,
inzicht is vertrouwdheid met de Heilige. (Spreuken 9:10)

Beter een schamel bezit, rechtvaardig verworven,
dan een grote rijkdom, verkregen door onrecht. (Spreuken 16:8)

Een vals karakter zaait voortdurend tweedracht,
een lasteraar drijft vrienden uit elkaar. (Spreuken 16:28)

De woorden van een dwaas zaaien tweedracht,
wat hij zegt leidt tot een vechtpartij.
Met zijn woorden stort een dwaas zichzelf in het verderf,
hij zet een valstrik voor zichzelf met wat hij zegt. (Spreuken 18:6-7)

Een synoniem parallellisme kan ook in een vraag terugkomen.

HEER, wie mag gast zijn in uw tent,
wie mag wonen op uw heilige berg? (Psalm 15:1)

Soms is er sprake van een zogenaamde onvolledig parallellisme. In dat geval loopt de tweede zin niet heel parallel met de eerste.

Van de HEER is de aarde en alles wat daar leeft,
de wereld en wie haar bewonen. (Psalm 24:1)

Het woord 'HEER' komt niet terug in de tweede zin, ofschoon evident is wat precies wordt bedoeld.

Een synoniem dat bestaat uit drie delen treffen we aan in Jesaja 40:11:

Als een herder weidt hij zijn kudde:
zijn arm brengt de lammeren bijeen,
hij koestert ze, en zorgzaam leidt hij de ooien.

In het Nieuwe Testament treffen we ook een driedelige gedachtevariatie aan, als Jezus de woorden uitspreekt:

Want ieder die vraagt ontvangt, en wie zoekt vindt, en voor wie klopt zal worden opengedaan. (Matteüs 7:8)

Twee laatste voorbeelden van overeenkomende parallellisme bij Jezus:

Want mijn juk is zacht en mijn last is licht. (Matteüs 11:30)

Geef wat heilig is niet aan de honden en gooi je parels niet voor de zwijnen. (Matteüs 7:6)

Antithetisch parallellisme

Antithetisch parallellisme of het tegenstellende parallellisme is gemakkelijk te herkennen doordat de gedachte van het tweede versdeel een contrast vormt met die van het eerste, waardoor er sprake is van een antithese. Een klassiek voorbeeld treffen we aan in Psalm 1:6:

De HEER beschermt de weg van de rechtvaardigen,
de weg van de wettelozen loopt dood.

De psalmist stelt het gegeven dat God voor Zijn volk zorgt tegenover de ondergang van de goddelozen. 'De weg van de rechtvaardigen' contrasteert met 'de weg van de wettelozen'. 'Beschermt' staat tegenover 'loopt dood'. Nog een aantal kenmerkende voorbeelden van antithetisch parallellisme in het Bijbelboek Spreuken.

Een wijze zoon geeft zijn vader veel vreugde,
een dwaze zoon bezorgt zijn moeder verdriet. (Spreuken 10:1)

Rechtvaardigheid verheft een volk,
zonde maakt het te schande. (Spreuken 14:34)

Een vriendelijk antwoord doet woede bedaren,
krenkende woorden wakkeren toorn aan. (Spreuken 15:1)

Een mens stippelt zijn weg uit,
de HEER bepaalt de richting die hij gaat. (Spreuken 16:9)

Men werpt het lot in een mantel,
de HEER bepaalt hoe het valt. (Spreuken 16:33)

Synthetisch parallellisme

Synthetisch parallellisme of het aanvullende parallellisme treffen we vaak aan in de poëtische boeken. De twee vershelften vullen elkaar aan, waarbij de gedachte in het eerste deel nader wordt uitgewerkt in het tweede deel. In de tweede versregel wordt de gedachte die in de eerste versregel wordt opgeworpen gecompleteerd. Dit verschijnsel vindt zijn herkomst in de beurtzang, die in het Oosten zeer gebruikelijk is. Twee of meer verschillende stemmen antwoorden elkaar of vullen elkaar aan. Er is hier niet de speelsheid en overvloedigheid als bij de synoniemen, zoals dr. B. Wielenga opmerkt.¹ Desalniettemin kan de samenvoeging van literaire schoonheid getuigen.

Een voorbeeld uit de Psalmen.

Want hij is als een boom, geplant aan waterstromen,
die zijn vrucht geeft op zijn tijd,
welks loof niet verwelkt. (Psalm 1:3)

In deze psalm wordt in de tweede versregel nader gespecificeerd om wat voor boom het gaat.

Er zijn geleerden die zich afvragen of we bij synthetisch parallellisme wel kunnen spreken van parallellisme. De twee regels horen bij elkaar en zijn aan elkaar gerelateerd, doch de relatie is niet zo helder en vastomlijnd als bij de andere twee besproken varianten.

Emblematisch parallellisme

Nog één type parallellisme verdient vermelding: het werd door R. Lowth emblematisch parallellisme genoemd. Hierbij wordt bij het ene gedeelte van een vers een gedachte letterlijk geformuleerd, terwijl het andere gedeelte de gedachte in overdrachtelijke taal herhaalt:

Schoonheid bij een vrouw zonder verstand
is een gouden ring in de snuit van een varken. (Spreuken 11:22)


Noten:

1. Dr. B. Wielenga: De bijbel als boek van schoonheid; J.H. Kok NV, Kampen, 1931, p. 152.
2. R. Lowth, De sacra poesi Hebraeorum (1753)

Lees verder

• Het hooglied van Salomo: een liefdesgedicht of liefdeslied
• Acrostichon in de bijbel: in Psalm 119 en klaagliederen
• Chiasme of kruisstelling in de Bijbel: Psalm 8, 9 en 109
• Profetieën Oude Testament (Bijbel) vervuld door Jezus
• Psalm 23 - De Heer is mijn herder (Jezus is de goede herder)